Ўзбекистонда томчилатиб суғориш тизимининг қамрови торлиги сабабли суғориладиган ерларга сарфланадиган сувлар ҳажми камаймаяпти. Оқибатда сув танқислиги ва ерларнинг шўрланиш ҳодисалари тезлашмоқда. Бу ҳақда иқлимшунос Эркин Абдулаҳатов Telegram’даги саҳифасида мақола эълон қилди.
Эркин Абдулаҳатовнинг қайд этишича, томчилатиб суғориш тизими кенг йўлга қўйилмас, сувни тежашга интилиш бўлмас экан, сув ва ер шўрланиши билан боғлиқ муаммолар кучайиб бораверади.
Сув етишмовчилиги ҳақидаги хавотирлар бугун пайдо бўлган муаммо эмас. Олимлар ўтган аср охирларидан бу муаммо ҳақида тинмай бонг уриб келишмоқда. Бирор бир прогноз йўқки, келгусида бизнинг минтақада сув билан таъминланиш ижобий бўлиб кетса. Айрим вилоятларда ер ости сувларининг қочиши каби вазият яқин келажак учун бор умидларни йўққа чиқарди. Охирги пайтларда бурғилаш ишларига куч бериш ортидан кўплаб ҳудудларда янги қишлоқ хўжалик ер майдонлари кашф қилинаётганди. Аммо, бу хурсандчилик узоққа бормаслиги ер ости сувларининг қочаётгани, мазкур неъмат абадий эмаслиги, бунга ишониб қолмаслигимизни англатди.
Минтақамизга сув танқислиги, қурғоқчилик, чўллашиш аста мўралаётган айни пайтда анчадан бери томчилатиб суғориш, сувдан унумли фойдаланишга ўтиш ҳақида гапириб келинади. Томчилатиб суғориш учун миллиардлаб пул сарфланади. Бунга аҳоли, фермерлар саводхонлигини ошириш учун ҳам бир нечта лойиҳалар амалга ошган. Аммо, афсуски натижа кўнгилдагидек эмас.
Мана бу ҳужжатда Ўзбекистонда суғориладиган майдонларнинг атиги 1,7 фоиз қисмида томчилатиб суғориш технологияси қўлланилаётгани айтилган. Сув хўжалиги вазирлиги ҳужжатида бу рақам кўпроқ, 6 фоиздан юқори. Икки рақамдан ҳам кўриниб турибдики, аҳвол анчайин хароб.Эркин Абдулаҳатов мақоласи давомида профессорлардан бирининг суғориладиган ерларга сувни тежамай сарфлаш нафақат оби ҳаётнинг тез камайиши, балки экин ерларининг тез шўрланишига ҳам олиб келаётгани ҳақидаги гапларини эслаган.
Кеча ёши 85 ларга бориб қолган профессор Б.А Камалов хавотир билан қўнғироқ қилиб, менга ўзининг ташвишларини билдирди. Ўзбекистонда йилига гектарига 10 минг 690 м³ суғориш учун сув сарфланади. Сувнинг физик-кимёвий хусусиятларидан маълумки, 1 литр сувда 500 мл туз мавжуд. Бу бир тонна сувда ярим грамм туз дегани. Йилига бир гектар майдонга 10 минг тонна сув бериш орқали ерда 5 тонна туз ҳосил бўлишига олиб келяпмиз. Хайриятки, мазкур тузнинг 1/3 қисми коллектор, закан ва бошқа сув тизимлари орқали оқиб кетса, 1/3 қисми қишлоқ хўжалик маҳсулотларига туз озуқасини беради. 1/3 қисми эса ерга сингади. Мана шу миқдор ерларнинг тез шўрлашишига олиб келади.
Агарда, томчилаб ёки сувни иқтисод қилиш усуллари орқали йилига бир гектарга 3000 м³ гача сув сарфлаш тизими жорий этилса, менимча, биз кўп қисмларда сувни иқтисод қилган, пировардида, ерларнинг шўрлашиб тез ишдан чиқиб кетишининг олдини олган ва юқори ҳосилдорликка эришган бўламиз, дейди профессор олим.
Профессор олимга келажак авлод тақдири, Ўзбекистон келажаги муҳим, мутасаддилар томчилатиб суғориш учун ажратилаётган пулларни ғирромча, чиркин, жирканч йўллар билан ўзлаштириб эмас, олимларнинг фикрларини инобатга олиб иш юритса яхши бўларди.Эркин Абдулаҳатов бундан аввалроқ ёзган мақоласида сув танқислигининг келгусидаги оқибатлари тўғрисида ҳам тўхталганди. Маълумотларга кўра, 2030 йилга бориб, республикадаги суғориладиган майдонлар ҳозиргига қараганда 25 фоизгача камаяди.
Бу, келгусида киши бошига 10 сотихдан кам ерда озиқ-овқат маҳсулот етиштира олиш имконияти дегани. Сув танқислиги, юқори буғланиш дарёларимизда сув сарфининг камайиши, эндиликда дарё ва сойларимиз қуйи қисмида умуман сув қолмаётгани, ерларни қўшимча ўзлаштириш ёки мавжуд ерларда «тирикчилик қилиш» учун ер тубидан сув тортиб олиш технологиялари, бурғилаш ишларига куч берилишига олиб келди. Афсуски, ер ости сув сатҳи ҳам тоғлардаги қорлар ва серёғин даврларда йиғилган сув оқимига боғлиқ. Ва у ҳам бир кун келиб тугайди. Ёғин кам ёғдими, ер ости сув сатҳлари ҳам қочади. Афсуски, Давлат геология ва минерал ресурслар қўмитаси гидрогеология ишлари тузилмасининг жойлардаги мониторинг қудуқларида охирги йилларда водий вилоятлари, Самарқанд, Жиззах, Навоий ва Қашқадарё вилоятларида ер ости сув сатҳлари 5 метр ва ундан пасайиб кетгани ҳақида хавотирли ҳисобот янгради.
Расмий статистик рақамларда Ўзбекистонда мавжуд ерларнинг 20,7 фоизи суғориладиган ерлар экани келтирилган. Иқлим ўзгариши, қурғоқчилик, унинг ортидан юзага келаётган чўллашиш жараёни аҳоли жон бошига суғориладиган ер майдонларининг 24 фоизгача қисқаришига олиб келган. Эркин Абдулаҳатовнинг таъкидлашича, минтақада туз келгусида ерларни тез шўрлашиши ва ишдан чиқишига олиб келадиган катта муаммодир.
«Миллион йиллар давомида Орол денгизига қуйилган Сирдарё ва Амударё Оролга минтақада йиғилган миллиардлаб тонна тузни олиб бориб ташлаган. Ҳозирда қуриган ва қуриб бораётган Орол тубида 11,5 миллиард тоннадан кўп туз мавжуд. НамДУ профессори Б.А Камалов фикрича, Оролқум тубидаги туз минтақада ёғин ҳосил қилувчи ҳаво массаларига бевосита таъсир этади. Ҳавога кўтарилган майда (дисперс) минерал туз ингредиенти сув буғи тўйиниши, пировардида томчи ҳосил бўлиши учун тўсқинлик қилувчи конденсация ядроси вазифасини бажаради. Минг афсуски, барча факторлар келгусида озиқ-овқат маҳсулотлари қимматлашишини англатиб тураверади», — деб ёзган мутахассис.