Валюта ва солиқ соҳасидаги ўзгаришлар иқтисодий ривожланишнинг самарали механизмини, қонунга итоаткор, бунёдкор, ижтимоий масъулиятли тадбиркорлик субъектлари учун етарлича қулай шарт-шароитларни ярата олгани йўқ.
Солиқ ислоҳотлари жараёнида бир самарасиз тизим бошқа самарасиз тизимга алмаштирилди холос.
Юқори иқтисодий бошқарув органлар – Иқтисодиёт вазирлиги, Молия вазирлиги ва Марказий банкнинг хатти-ҳаракатлари натижаси «ҳаммаси тезда ўзгарди, лекин барчаси эскича қолди» деган гапни эслатади.
Солиқда қулайликлар яратишга қаратилган рақамли дастурлар солиқ қонунчилигига риоя этилишини назорат қилиш воситаси эмас, балки фақат бюджетнинг прогноз кўрсаткичларини таъминлаш воситаси сифатида қўлланаётгандек.
Бунинг оқибатида солиқ идоралари ва тадбиркорлар ўртасида тушунмовчиликлар юзага келмоқда.
Кўп чакана савдо нуқталарида нақд пул билан муомала қилиш ҳали ҳам сотувчилар учун тўловнинг «ёқимлироқ» шакли бўлиб келмоқда. Бозорларда ҳали ҳам «доллар, тилла оламиз» деган чақириқлар давом этмоқда.
Солиқ ислоҳоти жараёнида жиддий хатоликларга йўл қўйилди. Янги Солиқ кодекси кучга кирган кун — 2020 йил 1 январдан бошлаб ҳисобланса, солиқ ислоҳотининг учинчи йили кетмоқда.
Шу пайтгача йўл қўйилган хатолар англаб етилмади, тан олинмади, аксинча, бу хатолар ютуқ сифатида кўрсатилаётгани янада ташвишлироқ.
Йўл қўйилган хатоларнинг биринчиси — жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғининг бир текис (ясси) паст ставкасини жорий этиш бўлди.
2018 йилга қадар мамлакатда иш ҳақи солиқларининг прогрессив (ўсиб борувчи) шкаласи амал қилган. 2018 йил учун у қуйидагича эди:
2018 йилгача ҳатто ЭКИҲнинг 1 баравари миқдоридаги солиққа тортилмайдиган энг кам миқдор ҳам амал қилган. Аммо бу формал, яъни номигагина холос.
Даромад солиғидан ташқари, жисмоний шахсларнинг барча даромадларидан Пенсия жамғармасига 8 фоиз миқдорида суғурта бадаллари ҳам тўланиши керак эди.
Шу тариқа, даромад солиғининг прогрессив ставкалари 8 фоиз, 15,5 фоиз, 24,5 фоиз ва 30,5 фоиз бўлиб, солиққа тортилмайдиган минимал миқдор амалда йўқ эди.
Бундай прогрессив шкалада кичик корхоналар учун 15 фоиз ва йирик корхоналар учун 25 фоиз миқдорида ягона ижтимоий тўлови бўлган.
Ходим ойига қўлига 1 млн сўмдан 3 млн сўмгача маош олганда кичик корхоналарда 385 минг сўмдан 548 минг сўмгача, йирик корхоналарда эса 506 минг сўмдан 682 минг сўмгача солиқ тўлашга тўғри келган.
Бу ҳолат бизнесни тобора «сояга чиқишга», яъни яширин фаолият олиб боришга ундар эди.
2019 йилдан кескин енгиллик юз берди: ясси, яъни иш ҳақи миқдоридан қатъи назар, ҳамма учун бир хил 12 фоизлик даромад солиғи ставкаси ва барча корхоналар учун 12 фоизлик ягона ижтимоий тўлов ўрнатилди.
Шу билан бирга, ишчи қўлига оладиган 1 000 сўм учун бор-йўғи 273 сўм меҳнат солиқлари тўланадиган бўлди.
Даромад солиғининг 12 фоизлик ясси паст ставкасининг жорий этилиши «қош қўяман деб кўз чиқариш»га тенг бўлди.
Бунда кам маош оладиганлар оз, юқори маош оладиганлар эса анчанига наф кўришди:
- 1 млн сўм олган шахснинг даромад солиғи 2 фоиз пунктга камайган, у 19 795 сўм ютган;
- 2 млн сўм ойлик даромад оладиган ишчи тўлайдиган солиқ 7,2 фоиз пунктга, унинг солиқ суммаси 143 577 сўмга камайди;
- 3 миллион сўм олувчида солиқ 9 фоиз пунктга пасайди, у қўлига 268 567 минг сўм кўпроқ оладиган бўлди.
Ишчи-ходимларнинг иш ҳақига солинадиган юқори солиқлар муаммоси энг кам истеъмол савати (яшаш минимуми) қийматига яқин солиқ солинмайдиган минимумни жорий этиш ва юқорироқ ставкаларни қўллаш учун чегара даражаларини ошириш орқали ҳал қилиниши керак эди.
Масалан, қуйидаги шкалани киритиш мумкин эди:
Бу мумкин бўлган вариантлардан бири.
Даромад солиғи тўловчилар – ишчи-ходимлар иш ҳақининг табақаланиш даражасини батафсил таҳлил қилиш асосида ва бюджет даромадларининг умумий даражасини сақлаб қолиш заруратини ҳисобга олган ҳолда чегаравий миқдор ва ставкалар юқори ёки паст томонга бироз ўзгартирилиши мумкин.
Бундай таҳлил қилиш учун Молия вазирлигининг мамлакат давлат бюджети ижросининг дастлабки натижалари тўғрисидаги маълумотлар таркибида эълон қилинадиган кўрсаткичлар қизиқиш уйғотади.
Ушбу маълумотларда даромад солиғи тўловчилар умумий сони ва уларнинг иш ҳақи даражасига қараб гуруҳларга бўлиниши кўрсатилган.
Хусусан, 2021 йил ноябрь ойида, иш ҳақи солиғини тўловчилар сони 4,68 млн кишини ташкил этди.
Шу жумладан, ойлик иш ҳақи миқдори:
- 1 млн сўмгача – 1,61 млн киши;
- 1 млн сўмдан 2 млн сўмгача – 1,13 млн киши;
- 2 млн сўмдан 4 млн сўмгача – 1,15 млн киши;
- 4 млн сўмдан 5 млн сўмгача – 268,4 минг киши;
- 5 млн сўмдан ортиқ – 513,2 минг киши олиши маълум қилинган.
Ушбу маълумотларга юқоридаги прогрессив шкалани қўллаган ҳолда ҳисоб-китоб амалга оширилганда қуйидагилар ҳосил бўлади:
- солиқ тўловчиларнинг аксариятида солиқ камайиб, уларнинг 34,5 фоизи умуман даромад солиғидан озод бўлар эди;
- 54,5 фоизида солиқ юки камайган ҳамда фақатгина 11 фоизида даромад солиғи ошган бўлар эди.
Ҳисоб-китобларга кўра, энг катта маош олувчи гуруҳнинг ўртача ойлик иш ҳақи тахминан 8,422 млн сўмни ташкил қилган.
Прогрессив шкаланинг кўриб чиқилган вариантида ушбу гуруҳ бўйича амалдаги ставка 12 фоиздан 20 фоизгача, солиқ суммаси эса 646 минг сўмни ташкил қилади.
Энг катта маош оладиганларда даромад солиғининг бундай ўсиши ҳақида нима дейиш мумкин?
Биринчидан, ушбу гуруҳ вакиллари учун бундай ўсиш унчалик катта аҳамиятли йўқотиш эмас — уларнинг даромади барибир аксарият иш ҳақи олувчиларникидан бир неча баробар катталигича қолади.
Иккинчидан, ва энг муҳими, 2019 йилдан бошлаб бундай прогрессив шкала жорий этилганда барча ютган бўлар эди.
Ҳатто энг катта маош оладиганларда ҳам даромад солиғи сезиларли даражада камаяр эди. Масалан, 20 млн сўм олган шахс учун солиқ ставкаси 29,4 фоиздан 25,3 фоизга – 817 минг сўмга камайган бўлар эди.
Бошқа мамлакатларда вазият қандай?
Аксарият мамлакатларда иш ҳақига прогрессив солиқ ставкаси қўлланилади яъни иш ҳақи ошиши билан солиқ ставкаси ҳам ошади.
Бунда оширилган ставка бутун миқдорга эмас, балки муайян суммадан ошган миқдорга нисбатан қўлланилади.
Максимал даромад солиғи ставкаси Германияда 45 фоиз, Японияда 50 фоиз, АҚШда 39,6 фоиз, Хитойда 31,5 фоиз, Австралияда 45 фоиз, Эронда 35 фоизни ташкил этади.
Ясси ставкани қўллайдиган мамлакатлар сони бармоқ билан санарли даражада кам. Улар орасида Қозоғистон ва Россия ҳам бор, бу мамлакатларда прогрессив шкалага ўтиш ёки уни бир текисда сақлаш масаласи қизғин муҳокама қилинмоқда.
Ўзбекистонда камбағаллик мавжудлиги тан олинган. Камбағалликни қисқартириш бўйича махсус вазирлик ҳам бор.
Шу билан бирга, аҳоли даромадлар бобида табақаланиб, ўта бойлар гуруҳи шаклланиб бораётгани ҳам аён.
Иқтисодий воқеликдан келиб чиқиб илғор жаҳон амалиёти асосидаги биринчи қадам – даромад солиғи бобида прогрессив шкалани қайта тиклаш лозим.
Солиқ ислоҳотлари жараёнида меҳнатга солинадиган солиқлар бобида истеъмол саватчаси ва яшаш минимуми сингари иқтисодий воситаларни амалиётга жорий этиш эътибордан четда қолди.
Солиқ ислоҳотидаги хатоларни тузатиш вақти келди. Биринчи навбатда, жисмоний шахслар даромадларига солиқ солишнинг прогрессив шкаласини, солиқ солинмайдиган минимумни қўллаган ҳолда, қайта тиклаш зарур.
Бу мамлакат солиқ тизимини оптималлаштириш бўйича биринчи, дастлабки зарур чорадир.
Фарҳод Қурбонбоев, Иқтисод фанлари номзоди.
Изоҳ (0)