Valyuta va soliq sohasidagi o‘zgarishlar iqtisodiy rivojlanishning samarali mexanizmini, qonunga itoatkor, bunyodkor, ijtimoiy mas’uliyatli tadbirkorlik subyektlari uchun yetarlicha qulay shart-sharoitlarni yarata olgani yo‘q.
Soliq islohotlari jarayonida bir samarasiz tizim boshqa samarasiz tizimga almashtirildi xolos.
Yuqori iqtisodiy boshqaruv organlar – Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi va Markaziy bankning xatti-harakatlari natijasi “hammasi tezda o‘zgardi, lekin barchasi eskicha qoldi” degan gapni eslatadi.
Soliqda qulayliklar yaratishga qaratilgan raqamli dasturlar soliq qonunchiligiga rioya etilishini nazorat qilish vositasi emas, balki faqat budjetning prognoz ko‘rsatkichlarini ta’minlash vositasi sifatida qo‘llanayotgandek.
Buning oqibatida soliq idoralari va tadbirkorlar o‘rtasida tushunmovchiliklar yuzaga kelmoqda.
Ko‘p chakana savdo nuqtalarida naqd pul bilan muomala qilish hali ham sotuvchilar uchun to‘lovning “yoqimliroq” shakli bo‘lib kelmoqda. Bozorlarda hali ham “dollar, tilla olamiz” degan chaqiriqlar davom etmoqda.
Soliq islohoti jarayonida jiddiy xatoliklarga yo‘l qo‘yildi. Yangi Soliq kodeksi kuchga kirgan kun — 2020-yil 1-yanvardan boshlab hisoblansa, soliq islohotining uchinchi yili ketmoqda.
Shu paytgacha yo‘l qo‘yilgan xatolar anglab yetilmadi, tan olinmadi, aksincha, bu xatolar yutuq sifatida ko‘rsatilayotgani yanada tashvishliroq.
Yo‘l qo‘yilgan xatolarning birinchisi — jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining bir tekis (yassi) past stavkasini joriy etish bo‘ldi.
2018-yilga qadar mamlakatda ish haqi soliqlarining progressiv (o‘sib boruvchi) shkalasi amal qilgan. 2018-yil uchun u quyidagicha edi:
2018-yilgacha hatto EKIHning 1 baravari miqdoridagi soliqqa tortilmaydigan eng kam miqdor ham amal qilgan. Ammo bu formal, ya’ni nomigagina xolos.
Daromad solig‘idan tashqari, jismoniy shaxslarning barcha daromadlaridan Pensiya jamg‘armasiga 8 foiz miqdorida sug‘urta badallari ham to‘lanishi kerak edi.
Shu tariqa, daromad solig‘ining progressiv stavkalari 8 foiz, 15,5 foiz, 24,5 foiz va 30,5 foiz bo‘lib, soliqqa tortilmaydigan minimal miqdor amalda yo‘q edi.
Bunday progressiv shkalada kichik korxonalar uchun 15 foiz va yirik korxonalar uchun 25 foiz miqdorida yagona ijtimoiy to‘lovi bo‘lgan.
Xodim oyiga qo‘liga 1 mln so‘mdan 3 mln so‘mgacha maosh olganda kichik korxonalarda 385 ming so‘mdan 548 ming so‘mgacha, yirik korxonalarda esa 506 ming so‘mdan 682 ming so‘mgacha soliq to‘lashga to‘g‘ri kelgan.
Bu holat biznesni tobora “soyaga chiqishga”, ya’ni yashirin faoliyat olib borishga undar edi.
2019-yildan keskin yengillik yuz berdi: yassi, ya’ni ish haqi miqdoridan qat’i nazar, hamma uchun bir xil 12 foizlik daromad solig‘i stavkasi va barcha korxonalar uchun 12 foizlik yagona ijtimoiy to‘lov o‘rnatildi.
Shu bilan birga, ishchi qo‘liga oladigan 1 000 so‘m uchun bor-yo‘g‘i 273 so‘m mehnat soliqlari to‘lanadigan bo‘ldi.
Daromad solig‘ining 12 foizlik yassi past stavkasining joriy etilishi “qosh qo‘yaman deb ko‘z chiqarish”ga teng bo‘ldi.
Bunda kam maosh oladiganlar oz, yuqori maosh oladiganlar esa anchaniga naf ko‘rishdi:
- 1 mln so‘m olgan shaxsning daromad solig‘i 2 foiz punktga kamaygan, u 19 795 so‘m yutgan;
- 2 mln so‘m oylik daromad oladigan ishchi to‘laydigan soliq 7,2 foiz punktga, uning soliq summasi 143 577 so‘mga kamaydi;
- 3 million so‘m oluvchida soliq 9 foiz punktga pasaydi, u qo‘liga 268 567 ming so‘m ko‘proq oladigan bo‘ldi.
Ishchi-xodimlarning ish haqiga solinadigan yuqori soliqlar muammosi eng kam iste’mol savati (yashash minimumi) qiymatiga yaqin soliq solinmaydigan minimumni joriy etish va yuqoriroq stavkalarni qo‘llash uchun chegara darajalarini oshirish orqali hal qilinishi kerak edi.
Masalan, quyidagi shkalani kiritish mumkin edi:
Bu mumkin bo‘lgan variantlardan biri.
Daromad solig‘i to‘lovchilar – ishchi-xodimlar ish haqining tabaqalanish darajasini batafsil tahlil qilish asosida va budjet daromadlarining umumiy darajasini saqlab qolish zaruratini hisobga olgan holda chegaraviy miqdor va stavkalar yuqori yoki past tomonga biroz o‘zgartirilishi mumkin.
Bunday tahlil qilish uchun Moliya vazirligining mamlakat davlat budjeti ijrosining dastlabki natijalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar tarkibida e’lon qilinadigan ko‘rsatkichlar qiziqish uyg‘otadi.
Ushbu ma’lumotlarda daromad solig‘i to‘lovchilar umumiy soni va ularning ish haqi darajasiga qarab guruhlarga bo‘linishi ko‘rsatilgan.
Xususan, 2021-yil noyabr oyida, ish haqi solig‘ini to‘lovchilar soni 4,68 mln kishini tashkil etdi.
Shu jumladan, oylik ish haqi miqdori:
- 1 mln so‘mgacha – 1,61 mln kishi;
- 1 mln so‘mdan 2 mln so‘mgacha – 1,13 mln kishi;
- 2 mln so‘mdan 4 mln so‘mgacha – 1,15 mln kishi;
- 4 mln so‘mdan 5 mln so‘mgacha – 268,4 ming kishi;
- 5 mln so‘mdan ortiq – 513,2 ming kishi olishi ma’lum qilingan.
Ushbu ma’lumotlarga yuqoridagi progressiv shkalani qo‘llagan holda hisob-kitob amalga oshirilganda quyidagilar hosil bo‘ladi:
- soliq to‘lovchilarning aksariyatida soliq kamayib, ularning 34,5 foizi umuman daromad solig‘idan ozod bo‘lar edi;
- 54,5 foizida soliq yuki kamaygan hamda faqatgina 11 foizida daromad solig‘i oshgan bo‘lar edi.
Hisob-kitoblarga ko‘ra, eng katta maosh oluvchi guruhning o‘rtacha oylik ish haqi taxminan 8,422 mln so‘mni tashkil qilgan.
Progressiv shkalaning ko‘rib chiqilgan variantida ushbu guruh bo‘yicha amaldagi stavka 12 foizdan 20 foizgacha, soliq summasi esa 646 ming so‘mni tashkil qiladi.
Eng katta maosh oladiganlarda daromad solig‘ining bunday o‘sishi haqida nima deyish mumkin?
Birinchidan, ushbu guruh vakillari uchun bunday o‘sish unchalik katta ahamiyatli yo‘qotish emas — ularning daromadi baribir aksariyat ish haqi oluvchilarnikidan bir necha barobar kattaligicha qoladi.
Ikkinchidan, va eng muhimi, 2019-yildan boshlab bunday progressiv shkala joriy etilganda barcha yutgan bo‘lar edi.
Hatto eng katta maosh oladiganlarda ham daromad solig‘i sezilarli darajada kamayar edi. Masalan, 20 mln so‘m olgan shaxs uchun soliq stavkasi 29,4 foizdan 25,3 foizga – 817 ming so‘mga kamaygan bo‘lar edi.
Boshqa mamlakatlarda vaziyat qanday?
Aksariyat mamlakatlarda ish haqiga progressiv soliq stavkasi qo‘llaniladi ya’ni ish haqi oshishi bilan soliq stavkasi ham oshadi.
Bunda oshirilgan stavka butun miqdorga emas, balki muayyan summadan oshgan miqdorga nisbatan qo‘llaniladi.
Maksimal daromad solig‘i stavkasi Germaniyada 45 foiz, Yaponiyada 50 foiz, AQSHda 39,6 foiz, Xitoyda 31,5 foiz, Avstraliyada 45 foiz, Eronda 35 foizni tashkil etadi.
Yassi stavkani qo‘llaydigan mamlakatlar soni barmoq bilan sanarli darajada kam. Ular orasida Qozog‘iston va Rossiya ham bor, bu mamlakatlarda progressiv shkalaga o‘tish yoki uni bir tekisda saqlash masalasi qizg‘in muhokama qilinmoqda.
O‘zbekistonda kambag‘allik mavjudligi tan olingan. Kambag‘allikni qisqartirish bo‘yicha maxsus vazirlik ham bor.
Shu bilan birga, aholi daromadlar bobida tabaqalanib, o‘ta boylar guruhi shakllanib borayotgani ham ayon.
Iqtisodiy voqelikdan kelib chiqib ilg‘or jahon amaliyoti asosidagi birinchi qadam – daromad solig‘i bobida progressiv shkalani qayta tiklash lozim.
Soliq islohotlari jarayonida mehnatga solinadigan soliqlar bobida iste’mol savatchasi va yashash minimumi singari iqtisodiy vositalarni amaliyotga joriy etish e’tibordan chetda qoldi.
Soliq islohotidagi xatolarni tuzatish vaqti keldi. Birinchi navbatda, jismoniy shaxslar daromadlariga soliq solishning progressiv shkalasini, soliq solinmaydigan minimumni qo‘llagan holda, qayta tiklash zarur.
Bu mamlakat soliq tizimini optimallashtirish bo‘yicha birinchi, dastlabki zarur choradir.
Farhod Qurbonboyev, Iqtisod fanlari nomzodi.
Izoh (0)