1 июндан бошлаб Ўзбекистонда ғалла эркинлаштирилди. Энди давлат ғаллани бозор нархида сотиб олади, фермерлар эса уни биржада сотиши мумкин.
Аввал вазият қандай эди?
Ўзбекистонда ғалла узоқ йиллар давомида давлат томонидан қаттиқ тартибга солиниб келган.
Бу режали иқтисодиётдан қолган мерос натижасида Ўзбекистонда бозор иқтисодиётига тўғри келмайдиган режали ишлаб чиқариш ва сунъий нархлар бўлган. Бундай ёндашув туфайли ишлаб чиқарувчилар зарар кўрар эди — фермерлар ва бошқалар ғаллани бозор нархидан арзонроқ сотишга мажбур бўлган.
Субсидиялар, аванс тўловлари ва давлат томонидан бошқа қўллаб-қувватловларга қарамасдан, ғалла ишлаб чиқаришни кўпайтириш, бу соҳага сармоя киритиш ва уни ривожлантириш учун ҳеч қандай рағбат йўқ эди.
Эски тизимнинг бошқа камчиликлари:
- сунъий харид нархларининг белгиланиши буғдой етиштирувчи фермерларининг зарар кўришга олиб келарди;
- импорт қилинган ва маҳаллий ун нархлари ўртасидаги катта фарқ коррупцияга олиб келарди;
- арзон ундан тайёрланган қолипли нон («буханка») қўй ва мол учун сотиб олиш кўпайиб кетган эди;
- арзон нархлардаги ун ва нон аҳолига тўлиқ етиб бормаган эди. Кўплаб тадбиркорлар давлат унининг бир қисмини бозорда қиммат нархда сотишга ўтган эди.
Буларнинг барчаси ғалла билан ўзини ўзи таъминлашга, қишлоқ хўжалиги ва бутун Ўзбекистон иқтисодиётининг ривожланишига салбий таъсир кўрсатарди.
Нима ўзгара бошлади?
Ғаллани эркинлаштириш жараёни бир неча йил аввал бошланган.
2019 йилда Ўзбекистонда ун нархини тартибга солиш тўхтатилди. 2020 йилда давлат буюртмасини, 2021 йилда эса ғалла ва давлат харидлари учун сунъий нархларини бекор қилиш тўғрисида қарор қабул қилинган эди. Бироқ, пандемия сабаб бу режалар кейинга қолдирилишга тўғри келди.
2022 йилда эса дунёдаги вазият туфайли (Украинадаги уруш ва бошқа воқеалар ғалла нархи кескин ошиб кетди) бозорни эркинлаштириш жараёнини охиригача этказишга қарор қилинди.
Янги тизимнинг афзалликлари:
- илгари давлат маблағлари ҳисобидан сотиб олинган буғдойдан ун фақат «Ўздонмаҳсулот» корхоналари томонидан ишлаб чиқарилар эди. Энди дон биржа орқали барча ун ишлаб чиқарувчиларга сотилади;
- ғалла нархининг сунъий равишда пастлиги етиштирувчиларнинг молиявий имкониятларини чеклаб қўйди ва уларнинг ҳосилдорликни ошириш устида ишлашларига тўсқинлик қилди. Энди яқин беш йилда мамлакатда ғалла етиштириш сезиларли даражада ошади, импорт эса сезиларли даражада камаяди.
- биринчи босқичда давлат буғдойни энг кам харид нархи 3 миллион сўмдан, июль август ойларида эса биржадаги ўртача нархдан келиб чиққан ҳолда сотиб олади. Бу фермерлар ва бошқа ишлаб чиқарувчиларнинг даромадини оширади.
Республика бўйича 40 мингга яқин хўжалик ғалла етиштириш билан шуғулланади. Ҳар бир фермер хўжалигида ўртача 10 та ишчи меҳнат қилса, фермерларнинг оиласи билан қўшиб ҳисоблаганда 440 мингга яқин оиланинг ёки ҳар оилада ўртача 5 кишидан ҳисоблаганда 2,2 млн аҳолининг моддий манфаатдорлиги ошади.
Ун ишлаб чиқарувчи барча корхоналар буғдойни биржада сотиб олади ва ишлаб чиқарилган ун маҳсулотини биржада сотади.
Ишлаб чиқарувчилар сони етарли даражада кўплиги сабабли ушбу соҳада рақобат муҳити шаклланган бу ўз навбатида корхоналарни харажатларни камайтириш ва маҳсулот сифатини ошириш устида ишлашга мажбур этади. Корхона рақобатбардош бўлса, унинг даромади ошади.
Буғдой ва ун маҳсулоти биржа орқали сотилиши, ушбу маҳсулотларнинг ҳаракатланиши ва солиқ тушумларининг шаффофлигини таъминлайди. Шунингдек, давлат иқтисодиётга аралашув юкидан халос бўлади.
Хорижий экспертларнинг фикри
2020 йилда Жаҳон банки таҳлилчилари ғалла бозорни эркинлаштириш режасини қўллаб-қувватлаган эди.
Бу тўғри стратегия, ғалла ва пахтага давлат буюртмалари тизими эскирган ва Ўзбекистонга зарар етказмоқда, — дейилади ҳисоботда.
2018 йилда буғдой етиштирувчи фермерлар давлат харидларидаги паст нархлар туфайли ялпи ички маҳсулотнинг тахминан 1 фоизини йўқотгани қайд этилган. 2019 йилда давлат харидлари нархлари бозор нархлари билан бир хил бўлди.
Эски тизим нафақат фермерларнинг даромадларини камайтирди, балки буғдой ҳосилдорлигини оширишга ҳам тўсқинлик қилган эди:
Ислоҳотлар натижасида ғалла етиштирувчилар, жумладан, фермер хўжаликларининг моддий манфаатдорлиги ошиши кутилмоқда.
Шу асосда ғалла ҳосилдорлиги ва ялпи маҳсулот ҳажмини кескин ошириш учун замин яратиш мумкин бўлади.
Бу, ўз навбатида, ички бозорни буғдой ва ун маҳсулотлари билан узлуксиз таъминлашга замин яратади ва соҳанинг инвестициявий жозибадорлигини оширади.
Мавзуга доир:
Изоҳ (0)