СССРнинг ойболтаси. КГБ тарихи

«Дарё» ярим аср мобайнида инсонларни қўрқувда ушлаб турган, бутун-бутун халқларга қарши жиноятлар қилган совет ойболтаси — КГБ тарихидан ҳикоя қилади.

КГБ 1954 йил 13 март санасида ташкил этилган бўлиб, «Комитет государственной безопасности» нинг рус тилидаги қисқартмасидир. Ўзбек тилида бу «Давлат хавфсизлик қўмитаси» деб таржима қилинади. КГБнинг келиб чиқиши Николай II ҳукмронлиги даврига, яъни 1881 йилда Охрана деб номланувчи махфий полиция хизмати пайдо бўлишига  бориб тақалади.

1917 йилдаги инқилобдан кейин ва болшевиклар ҳукуматининг дастлабки кунларида Владимир Ленин ўз ҳокимиятини мустаҳкамлаш учун Охрана қолдиқларини Чека деб номланган ташкилотга айлантирди. Ташкилот нолдан яратилмаган, аксинча кўп техника, кадрлар ва сиёсий йўналишни ундан олдин ташкил этилган идорадан мерос қилиб олган.

Замонавий КГБ 1954 йилда Москвада «Коммунистик партиянинг қиличи ва қалқони» сифатида хизмат қилиш учун ташкил этилган ва Россияда, шу жумладан, НКВДда ташкил этилган бир қатор хавфсизлик агентликлари орасида энг кучлиси ва таъсир доираси каттаси эди.

Совет Иттифоқи даврида КГБнинг вазифалари мамлакатнинг сиёсий раҳбариятини ҳимоя қилиш, чегара қўшинларини назорат қилиш ва аҳолини умумий кузатишни ўз ичига олган. Шунингдек, КГБ чет мамлакатларда разведка маълумотларини тўплаш, қарши разведка, махфий полицияни сақлаш, ички исёнларни бостириш ва электрон жосуслик билан шуғулланган. Оддий агентлар ва таҳлилчиларидан ташқари, КГБ ҳарбий корпус ва чегарачиларни ҳам иш билан таъминлаган. Ушбу агентлик совет мафкурасини сингдириш ва тарғибот билан ҳам шуғулланган.

1991 йилда СССР парчалангунига қадар КГБ дунёдаги энг йирик айғоқчи ва давлат хавфсизлиги машинаси бўлиб, нафақат Совет Иттифоқи ҳаётининг барча жабҳаларида қатнашган, балки Совет Иттифоқини дунёнинг бошқа мамлакатларидан, айниқса, Ғарбдан ажратиб олишга ҳаракат қилган.

КГБнинг асосий функциялари ва вазифасини кенгроқ тушуниш учун унинг пайдо бўлиш хронологиясини биргаликда кўриб чиқамиз.

Чека

1917 йилда Чека ташкил этилганида, бу ўз кучларини мустаҳкамлаш учун болшевиклар ишониши мумкин бўлган вақтинчалик ташкилот бўлиши керак эди. «Чека» сўзи аслида Вчекадан олинган бўлиб, «контрреволюция ва саботажга қарши кураш бўйича Бутунроссия фавқулодда комиссияси» сўзларининг бош ҳарфларидан олинган.

Чекага инқилоб ва саботажни дастлабки тергов қилиш вазифаси қўйилди, аммо у тезда «давлат душманлари»ни қамоққа олиш, қамоқда сақлаш ва қатл этиш учун жавобгарликни ўз зиммасига олди, булар таркибига собиқ дворянлар, буржуа ва руҳонийлар кирган.

Совет ҳокимиятининг дастлабки йилларида Чеканинг бошлиғи Феликс Дзержинский бу хизматни ҳукмрон Коммунистик партиянинг самарали ва шафқатсиз воситасига айлантирди. Чека Россия фуқаролар урушида (1918—1921 йиллар) муҳим рол ўйнаган ва 1922 йилда, Россия фуқаролар уруши тугаганидан кейин тарқатилган.

ГПУ

1922 йилда ГПУ (Давлат сиёсий маъмурияти) Коммунистик партиянинг кучи билан Чекани сиқиб чиқарди. Охир-оқибат Сталин ГПУдан рақибларини тор-мор қилиш учун фойдаланган.

1922 йил февралда Бутунроссия Марказий ижроия қўмитаси (ВЦИК) унинг ўрнига Россия Совет Федератив Социалистик Республикасининг Ички ишлар Халқ комиссарлиги (НКВД РСФСР) билан боғлиқ бўлган Давлат сиёсий бошқарувини (ГПУ) тузишга қарор қилди.

ОГПУ

1923—1934 йиллар

1923 йилда ҳали Феликс Дзержинский даврида ГПУ ОГПУ (СССР Халқ комиссарлари кенгаши ҳузуридаги Қўшма давлат сиёсий бошқармаси) деб ўзгартирилди.

ГПУ мутацияга учради, чунки Сталин ўз кучини ташкилотга бирлаштирди ва Совет Иттифоқини модернизация қилишга раҳбарлик қилди. ОГПУга қўшимча вазифалар берилди, жумладан, меҳнат лагерларини бошқариш ва аҳолини кузатиб бориш каби. Ташкилот қишлоқ хўжалигини мажбурий равишда коллективлаштиришни ва катта ер эгалари ва бой деҳқонларни қулоқлаштириш (депортация)ни амалга оширди ва «халқ душманлари» деган тамға ёпиштирди.

1930 йилларнинг бошларида ОГПУ Совет Иттифоқининг барча хавфсизлик функцияларини назорат қилиб, фабрикаларда, ҳукумат идораларида ва Қизил Армияда кўплаб informatorлар армиясини бошқарган.

ОГПУ одатдагидек диссидентлар ва саботажчиларни йўқ қилиш вазифаларидан ташқари, диний ташкилотларни (шу жумладан, рус православ черкови) ҳам шафқатсиз таъқиб қилди. Дзержинский умрининг охиригача ГПУ ва ОГПУни бошқарган (1926 йил 20 июль). 1926 йилда Вячеслав Менжинский ОГПУ раиси бўлди ва 1934 йилгача унга раҳбарлик қилди.

НКВД

1934 йилда ОГПУ янги НКВД (Ички ишлар халқ комиссарлиги) таркибига кирди. Ташкилотнинг модификациясида давлат хавфсизлик идоралари Ички ишлар халқ комиссарлиги таркибига киритилган.

НКВД соф Иосиф Сталиннинг иши эди ва тозалашларни амалга ошириш орқали ўз кучини мустаҳкамлашга ёрдам берди. Фаолият олиб борган йилларида НКВД миллионлаб одамларни ҳибсга олди ва қатл қилди ҳамда СССРнинг кенг ҳудудида бутун этник популяцияни «кўчириб юборди». 1937—1938 йилларда 750 мингдан ортиқ одам қатл этилди. Юз минглаб одамлар қулоқ қилинди.

Менжинскийнинг вафотидан кейин НКВДга Генрих Ягода (1934—1936), кейин Николай Ежов (1936—1938) раҳбарлик қилган. 1938 йилда Лаврентий Берия НКВД раҳбари лавозимига келди ва 1953 йилгача хизмат қилди.

Суд қурбонларининг ярмидан кўпи ҳукмрон Марказий комитет (Коммунистик партиянинг энг юқори органи) аъзолари, шу жумладан, НКВД раҳбарлари: Ягода 1938 йилда, Ежов 1940 йилда ва Берия ҳибсга олинган ва қатл этилган.

НКГБ—НКВД—НКГБ

1941 йил февраль ойида давлат хавфсизлиги учун жавобгарлик НКВДдан НКГБга ўтказилди. НКВД икки мустақил ҳокимиятга бўлинган: Давлат хавфсизлик халқ комиссарлиги (НКГБ) СССР ва Ички ишлар халқ комиссарлиги (НКВД).

Бироқ 1941 йил июлда НКГБ ва НКВД яна бир тузилмани — СССР НКВДсини ташкил қилиш учун бирлашди. Ҳукмрон партия Марказий қўмитасининг аъзоси сифатида Берия НКВДнинг бошлиғи бўлиб қолди ва икки вазирликни бошқаришда давом этди.

МГБ

Кўп сонли қисқартмалар ва ташкилий тузилмалар таркибида қолган совет хавфсизлик аппарати кўпинча МГБ (Давлат хавфсизлик вазирлиги) деб номланган. Ушбу ташкилот НКГБ асосида пайдо бўлган.

1946 йилда ташкил этилган ва 1951 йилгача Виктор Абакумов томонидан бошқарилган МГБ Совет Иттифоқининг хавфсизлик тизимида ва кейинчалик Шарқий Европада кучини мустаҳкамлашда катта рол ўйнади. Бериянинг назорати остида МГБ жосуслик ва қарши кураш ишларини олиб борди, Марказий Осиёдаги халқларнинг Сибир ва бошқа чекка ўлкаларга депортация қилинишини назорат қилди.

1951 йилдан 1953 йилгача МГБ Семён Игнатьев томонидан бошқарилиб, кейинчалик МВД (Ички ишлар вазирлиги) билан бирлашди, аммо Берия икки вазирликни назорат қилишни давом эттирди ва Совет Иттифоқининг янги пайдо бўлган ядровий қурол дастури ва АҚШ ҳамда Буюк Британиянинг атом бомбаси лойиҳаларига қаратилган разведка операцияларини бошқарди.

1953 йилда Сергей Круглов янги МВДнинг бошлиғи бўлди.

МГБ Шарқий Европа ва Совет Иттифоқидаги ҳақиқий ёки шубҳали барча қаршиликларни тор-мор қилишга ёрдам берди. 1945 йилдан 1953 йилгача 750 мингдан ортиқ Совет фуқаролари сиёсий жиноятлар учун ҳибсга олинган ва жазоланган.

КГБ

Сталин вафотидан сўнг МВД ҳаддан ташқари зўравонликдан воз кечди ва 1954 йил март ойида КГБ (Давлат хавфсизлик қўмитаси)ни ташкил қилиш учун ўзгартирилди.

Иван Серов ушбу хавфсизлик институтини бошидан 1958 йилгача бошқарган. Айни пайтда КГБ ўз фаолиятининг аксарият қисмини Совет Иттифоқи ҳудудида ва Совет фуқароларига қарши олиб борган.

1960 йилларнинг охирига келиб, КГБ Коммунистик партиянинг хавфсизлигини кузатувчи сифатида мустаҳкам ўрнашди. КГБ аввалгиларининг барчаси терроризмни оммавий норозиликни назорат қилиш воситаси сифатида ишлатган, хорижий давлатларда агентларни жалб қилиш учун эса идеализмдан фойдаланган.

КГБ Совет ҳарбийлари учун илмий-техник маълумотларни сотиб олишга қодир эди ва у бир неча маротаба Совет сувости кемалари, самолётлари ва ракеталарини яратиш учун зарур бўлган илғор технологияларни қўлга киритди.

КГБни модернизация қилиш ва ислоҳ қилиш Юрий Андропов даврида яққол намоён бўлди. Андропов бошчилигида КГБ партия ташкилотидан «энг яхши ва энг ёрқин» аъзоларни жалб қилди. Андропов 1967 йилдан 1982 йилгача раис бўлиб қолди.

КГБ ҳукмронлиги даврида унинг раҳбарлари ўзгаришни давом эттирди: Виталий Федорчук 1982 йил охирларида КГБ бошлиғи бўлди. Виктор Чебриков уни 1982 йилдан 1988 йилгача бошқарган, Владимир Крючков эса 1991 йилгача хизмат қилган ва Вадим Бакатин 1991 йил ноябргача қўмитани бошқарган сўнгги шахс эди. Горбачёв 80 йилларда КГБда кенг қамровли ислоҳотларни амалга ошириш орқали ҳокимиятга келди. Натижада КГБ сиёсий диссидентларга нисбатан тажовузкор бўлиб қолди ва чет элларга қарши курашни чеклади.

ФСБ

ФСБ (Федерал хавфсизлик хизмати), Россиянинг ички хавфсизлик ва контрразведка хизмати, 1995 йилда Совет даври КГБнинг ворисларидан бири сифатида ташкил этилган. У контрразведка, антитерроризм ва ҳарбийларни кузатиб бориш учун жавобгардир. ФСБ Россиянинг Москва шаҳридаги Лубянка майдонидаги КГБнинг собиқ бош қароргоҳини эгаллайди. Барсуков биринчи бўлиб 1995 йилдан 1996 йилгача агентликни бошқарган. Николай Ковалёв (1996—1998) кейинги ўринни эгаллади. Николай Патрушев 1999 йилдан 2008 йил майгача, Александр Бортников эса 2008 йил майдан бери ишлаган.

КГБдан фарқли ўлароқ, ФСБ хорижий айғоқчилар учун ички жиҳатдан фавқулодда кенг ваколатларга эга бўлса-да, масъул эмас.

Агентлик, шунингдек, иқтисодий жиноятларга қарши курашда фаол иштирок этади ва аксарият разведка операциялари учун жавобгардир.

Агентликнинг ИКСИ (Криптография ва ахборотни ҳимоя қилиш институти) деб номланган ўзининг махсус институти бор, у илгари кодларни бузиш устида ишлаган, аммо ҳозирда ахборот хавфсизлигига эътибор қаратмоқда. Кўриниб турибдики, ФСБ оддий хавфсизлик хизматидан ҳам юқорироқ ишларни бажаради.

Ҳозирги кунда Россия президенти Владимир Путин ҳам бир вақтлар КГБда ишлаган.

Абдулазиз Акрамов тайёрлади.