SSSRning oyboltasi. KGB tarixi

“Daryo” yarim asr mobaynida insonlarni qo‘rquvda ushlab turgan, butun-butun xalqlarga qarshi jinoyatlar qilgan sovet oyboltasi — KGB tarixidan hikoya qiladi.

KGB 1954-yil 13-mart sanasida tashkil etilgan bo‘lib, “Komitet gosudarstvennoy bezopasnosti” ning rus tilidagi qisqartmasidir. O‘zbek tilida bu “Davlat xavfsizlik qo‘mitasi” deb tarjima qilinadi. KGBning kelib chiqishi Nikolay II hukmronligi davriga, ya’ni 1881-yilda Oxrana deb nomlanuvchi maxfiy politsiya xizmati paydo bo‘lishiga  borib taqaladi.

1917-yildagi inqilobdan keyin va bolsheviklar hukumatining dastlabki kunlarida Vladimir Lenin o‘z hokimiyatini mustahkamlash uchun Oxrana qoldiqlarini Cheka deb nomlangan tashkilotga aylantirdi. Tashkilot noldan yaratilmagan, aksincha ko‘p texnika, kadrlar va siyosiy yo‘nalishni undan oldin tashkil etilgan idoradan meros qilib olgan.

Zamonaviy KGB 1954-yilda Moskvada “Kommunistik partiyaning qilichi va qalqoni” sifatida xizmat qilish uchun tashkil etilgan va Rossiyada, shu jumladan, NKVDda tashkil etilgan bir qator xavfsizlik agentliklari orasida eng kuchlisi va ta’sir doirasi kattasi edi.

Sovet Ittifoqi davrida KGBning vazifalari mamlakatning siyosiy rahbariyatini himoya qilish, chegara qo‘shinlarini nazorat qilish va aholini umumiy kuzatishni o‘z ichiga olgan. Shuningdek, KGB chet mamlakatlarda razvedka ma’lumotlarini to‘plash, qarshi razvedka, maxfiy politsiyani saqlash, ichki isyonlarni bostirish va elektron josuslik bilan shug‘ullangan. Oddiy agentlar va tahlilchilaridan tashqari, KGB harbiy korpus va chegarachilarni ham ish bilan ta’minlagan. Ushbu agentlik sovet mafkurasini singdirish va targ‘ibot bilan ham shug‘ullangan.

1991-yilda SSSR parchalanguniga qadar KGB dunyodagi eng yirik ayg‘oqchi va davlat xavfsizligi mashinasi bo‘lib, nafaqat Sovet Ittifoqi hayotining barcha jabhalarida qatnashgan, balki Sovet Ittifoqini dunyoning boshqa mamlakatlaridan, ayniqsa, G‘arbdan ajratib olishga harakat qilgan.

KGBning asosiy funksiyalari va vazifasini kengroq tushunish uchun uning paydo bo‘lish xronologiyasini birgalikda ko‘rib chiqamiz.

Cheka

1917-yilda Cheka tashkil etilganida, bu o‘z kuchlarini mustahkamlash uchun bolsheviklar ishonishi mumkin bo‘lgan vaqtinchalik tashkilot bo‘lishi kerak edi. “Cheka” so‘zi aslida Vchekadan olingan bo‘lib, “kontrrevolyutsiya va sabotajga qarshi kurash bo‘yicha Butunrossiya favqulodda komissiyasi” so‘zlarining bosh harflaridan olingan.

Chekaga inqilob va sabotajni dastlabki tergov qilish vazifasi qo‘yildi, ammo u tezda “davlat dushmanlari”ni qamoqqa olish, qamoqda saqlash va qatl etish uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga oldi, bular tarkibiga sobiq dvoryanlar, burjua va ruhoniylar kirgan.

Sovet hokimiyatining dastlabki yillarida Chekaning boshlig‘i Feliks Dzerjinskiy bu xizmatni hukmron Kommunistik partiyaning samarali va shafqatsiz vositasiga aylantirdi. Cheka Rossiya fuqarolar urushida (1918—1921-yillar) muhim rol o‘ynagan va 1922-yilda, Rossiya fuqarolar urushi tugaganidan keyin tarqatilgan.

GPU

1922-yilda GPU (Davlat siyosiy ma’muriyati) Kommunistik partiyaning kuchi bilan Chekani siqib chiqardi. Oxir-oqibat Stalin GPUdan raqiblarini tor-mor qilish uchun foydalangan.

1922-yil fevralda Butunrossiya Markaziy ijroiya qo‘mitasi (VTSIK) uning o‘rniga Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasining Ichki ishlar Xalq komissarligi (NKVD RSFSR) bilan bog‘liq bo‘lgan Davlat siyosiy boshqaruvini (GPU) tuzishga qaror qildi.

OGPU

1923—1934-yillar

1923-yilda hali Feliks Dzerjinskiy davrida GPU OGPU (SSSR Xalq komissarlari kengashi huzuridagi Qo‘shma davlat siyosiy boshqarmasi) deb o‘zgartirildi.

GPU mutatsiyaga uchradi, chunki Stalin o‘z kuchini tashkilotga birlashtirdi va Sovet Ittifoqini modernizatsiya qilishga rahbarlik qildi. OGPUga qo‘shimcha vazifalar berildi, jumladan, mehnat lagerlarini boshqarish va aholini kuzatib borish kabi. Tashkilot qishloq xo‘jaligini majburiy ravishda kollektivlashtirishni va katta yer egalari va boy dehqonlarni quloqlashtirish (deportatsiya)ni amalga oshirdi va “xalq dushmanlari” degan tamg‘a yopishtirdi.

1930-yillarning boshlarida OGPU Sovet Ittifoqining barcha xavfsizlik funksiyalarini nazorat qilib, fabrikalarda, hukumat idoralarida va Qizil Armiyada ko‘plab informatorlar armiyasini boshqargan.

OGPU odatdagidek dissidentlar va sabotajchilarni yo‘q qilish vazifalaridan tashqari, diniy tashkilotlarni (shu jumladan, rus pravoslav cherkovi) ham shafqatsiz ta’qib qildi. Dzerjinskiy umrining oxirigacha GPU va OGPUni boshqargan (1926-yil 20-iyul). 1926-yilda Vyacheslav Menjinskiy OGPU raisi bo‘ldi va 1934-yilgacha unga rahbarlik qildi.

NKVD

1934-yilda OGPU yangi NKVD (Ichki ishlar xalq komissarligi) tarkibiga kirdi. Tashkilotning modifikatsiyasida davlat xavfsizlik idoralari Ichki ishlar xalq komissarligi tarkibiga kiritilgan.

NKVD sof Iosif Stalinning ishi edi va tozalashlarni amalga oshirish orqali o‘z kuchini mustahkamlashga yordam berdi. Faoliyat olib borgan yillarida NKVD millionlab odamlarni hibsga oldi va qatl qildi hamda SSSRning keng hududida butun etnik populyatsiyani “ko‘chirib yubordi”. 1937—1938-yillarda 750 mingdan ortiq odam qatl etildi. Yuz minglab odamlar quloq qilindi.

Menjinskiyning vafotidan keyin NKVDga Genrix Yagoda (1934—1936), keyin Nikolay Yejov (1936—1938) rahbarlik qilgan. 1938-yilda Lavrentiy Beriya NKVD rahbari lavozimiga keldi va 1953-yilgacha xizmat qildi.

Sud qurbonlarining yarmidan ko‘pi hukmron Markaziy komitet (Kommunistik partiyaning eng yuqori organi) a’zolari, shu jumladan, NKVD rahbarlari: Yagoda 1938-yilda, Yejov 1940-yilda va Beriya hibsga olingan va qatl etilgan.

NKGB—NKVD—NKGB

1941-yil fevral oyida davlat xavfsizligi uchun javobgarlik NKVDdan NKGBga o‘tkazildi. NKVD ikki mustaqil hokimiyatga bo‘lingan: Davlat xavfsizlik xalq komissarligi (NKGB) SSSR va Ichki ishlar xalq komissarligi (NKVD).

Biroq 1941-yil iyulda NKGB va NKVD yana bir tuzilmani — SSSR NKVDsini tashkil qilish uchun birlashdi. Hukmron partiya Markaziy qo‘mitasining a’zosi sifatida Beriya NKVDning boshlig‘i bo‘lib qoldi va ikki vazirlikni boshqarishda davom etdi.

MGB

Ko‘p sonli qisqartmalar va tashkiliy tuzilmalar tarkibida qolgan sovet xavfsizlik apparati ko‘pincha MGB (Davlat xavfsizlik vazirligi) deb nomlangan. Ushbu tashkilot NKGB asosida paydo bo‘lgan.

1946-yilda tashkil etilgan va 1951-yilgacha Viktor Abakumov tomonidan boshqarilgan MGB Sovet Ittifoqining xavfsizlik tizimida va keyinchalik Sharqiy Yevropada kuchini mustahkamlashda katta rol o‘ynadi. Beriyaning nazorati ostida MGB josuslik va qarshi kurash ishlarini olib bordi, Markaziy Osiyodagi xalqlarning Sibir va boshqa chekka o‘lkalarga deportatsiya qilinishini nazorat qildi.

1951-yildan 1953-yilgacha MGB Semyon Ignatyev tomonidan boshqarilib, keyinchalik MVD (Ichki ishlar vazirligi) bilan birlashdi, ammo Beriya ikki vazirlikni nazorat qilishni davom ettirdi va Sovet Ittifoqining yangi paydo bo‘lgan yadroviy qurol dasturi va AQSh hamda Buyuk Britaniyaning atom bombasi loyihalariga qaratilgan razvedka operatsiyalarini boshqardi.

1953-yilda Sergey Kruglov yangi MVDning boshlig‘i bo‘ldi.

MGB Sharqiy Yevropa va Sovet Ittifoqidagi haqiqiy yoki shubhali barcha qarshiliklarni tor-mor qilishga yordam berdi. 1945-yildan 1953-yilgacha 750 mingdan ortiq Sovet fuqarolari siyosiy jinoyatlar uchun hibsga olingan va jazolangan.

KGB

Stalin vafotidan so‘ng MVD haddan tashqari zo‘ravonlikdan voz kechdi va 1954-yil mart oyida KGB (Davlat xavfsizlik qo‘mitasi)ni tashkil qilish uchun o‘zgartirildi.

Ivan Serov ushbu xavfsizlik institutini boshidan 1958-yilgacha boshqargan. Ayni paytda KGB o‘z faoliyatining aksariyat qismini Sovet Ittifoqi hududida va Sovet fuqarolariga qarshi olib borgan.

1960-yillarning oxiriga kelib, KGB Kommunistik partiyaning xavfsizligini kuzatuvchi sifatida mustahkam o‘rnashdi. KGB avvalgilarining barchasi terrorizmni ommaviy norozilikni nazorat qilish vositasi sifatida ishlatgan, xorijiy davlatlarda agentlarni jalb qilish uchun esa idealizmdan foydalangan.

KGB Sovet harbiylari uchun ilmiy-texnik ma’lumotlarni sotib olishga qodir edi va u bir necha marotaba Sovet suvosti kemalari, samolyotlari va raketalarini yaratish uchun zarur bo‘lgan ilg‘or texnologiyalarni qo‘lga kiritdi.

KGBni modernizatsiya qilish va isloh qilish Yuriy Andropov davrida yaqqol namoyon bo‘ldi. Andropov boshchiligida KGB partiya tashkilotidan “eng yaxshi va eng yorqin” a’zolarni jalb qildi. Andropov 1967-yildan 1982-yilgacha rais bo‘lib qoldi.

KGB hukmronligi davrida uning rahbarlari o‘zgarishni davom ettirdi: Vitaliy Fedorchuk 1982-yil oxirlarida KGB boshlig‘i bo‘ldi. Viktor Chebrikov uni 1982-yildan 1988-yilgacha boshqargan, Vladimir Kryuchkov esa 1991-yilgacha xizmat qilgan va Vadim Bakatin 1991-yil noyabrgacha qo‘mitani boshqargan so‘nggi shaxs edi. Gorbachyov 80-yillarda KGBda keng qamrovli islohotlarni amalga oshirish orqali hokimiyatga keldi. Natijada KGB siyosiy dissidentlarga nisbatan tajovuzkor bo‘lib qoldi va chet ellarga qarshi kurashni chekladi.

FSB

FSB (Federal xavfsizlik xizmati), Rossiyaning ichki xavfsizlik va kontrrazvedka xizmati, 1995-yilda Sovet davri KGBning vorislaridan biri sifatida tashkil etilgan. U kontrrazvedka, antiterrorizm va harbiylarni kuzatib borish uchun javobgardir. FSB Rossiyaning Moskva shahridagi Lubyanka maydonidagi KGBning sobiq bosh qarorgohini egallaydi. Barsukov birinchi bo‘lib 1995-yildan 1996-yilgacha agentlikni boshqargan. Nikolay Kovalyov (1996—1998) keyingi o‘rinni egalladi. Nikolay Patrushev 1999-yildan 2008-yil maygacha, Aleksandr Bortnikov esa 2008-yil maydan beri ishlagan.

KGBdan farqli o‘laroq, FSB xorijiy ayg‘oqchilar uchun ichki jihatdan favqulodda keng vakolatlarga ega bo‘lsa-da, mas’ul emas.

Agentlik, shuningdek, iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashda faol ishtirok etadi va aksariyat razvedka operatsiyalari uchun javobgardir.

Agentlikning IKSI (Kriptografiya va axborotni himoya qilish instituti) deb nomlangan o‘zining maxsus instituti bor, u ilgari kodlarni buzish ustida ishlagan, ammo hozirda axborot xavfsizligiga e’tibor qaratmoqda. Ko‘rinib turibdiki, FSB oddiy xavfsizlik xizmatidan ham yuqoriroq ishlarni bajaradi.

Hozirgi kunda Rossiya prezidenti Vladimir Putin ham bir vaqtlar KGBda ishlagan.

Abdulaziz Akramov tayyorladi.