Нобель мукофоти совриндори раҳбарлигидаги Мьянма ҳукумати ҳарбийлар томонидан тўнтарилди. Улар мамлакатда «гуллаб-яшнаётган интизомли демократия» тузмоқда. Армияни Хитой қўллаб-қувватлаяпти

Нобель мукофоти совриндори Аун Сан Су Чжи раҳбарлигидаги Мьянма ҳукумати ҳарбийлар томонидан тўнтарилди. Улар мамлакатда «гуллаб-яшнаётган интизомли демократия» тузмоқда. Армияни Хитой ҳукумати қўллаб-қувватлади. Meduza Мьянмадаги воқеаларни батафсил ҳикоя қилди.

Мьянма ҳукумати ва ҳарбийлар ўртасида азалдан зиддият бор. Армия аслида шундоқ ҳам мамлакатни назорат қиларди

Ҳарбийлар Мьянмада қарийб ярим аср — 1962 йилдан 2011 йилгача ҳокимият тепасида бўлган. Мамлакатни бошқарган ҳарбий хунта ҳокимиятни ҳарбий бўлмаган ҳукуматга топширишни 2011 йилдагина бошлаган. Бу ҳукуматга собиқ диссидент (муртад) ва тинчлик бўйича Нобель мукофоти совриндори Аун Сан Су Чжи раҳбарлик қилди, бунгача у 21 йил давомида уй қамоғида ўтирган эди. 2015 йилда унинг «Миллий лига демократия учун» партияси сайловларда ғолиб бўлди.

Аммо аслида ҳарбийлар мамлакат ҳаётини назорат қилишда давом этди: Мьянма армиясида мамлакатнинг сиёсий тузумини «гуллаб-яшнаётган интизомли демократия» деб аташ қабул қилинган эди, деб ёзади The New York Times. Армия назорати остига мамлакатнинг иккита энг кучли концерни киради, уларнинг активлари нефрит қазиб олиш, ёғоч тайёрлаш, денгиз портлари ва бошқаларни ўз ичига олади. Ҳарбийлар қўлида, шунингдек, банк сектори, суғурталаш, телекоммуникациялар, тиббиёт ва ОАВ соҳасидаги активлар ҳам бор. Армия мамлакатдаги энг йирик заминдор ҳисобланади.

Мьянма Қуролли Кучлари қўмондони, 64 ёшли генерал Мин Аун Хлаин иккала компанияни бошқариш билан бирга, Вазирлар Маҳакамасининг полиция ва чегарачиларни бошқарувчи уч нафар асосий аъзоларини тайинлаш имкониятига ҳам эга эди. Генералнинг ўзи 2020 йилда армиядан кетиб, мамлакат президенти лавозимини эгаллашни режалаштирган эди.

Аммо Аун Сан Су Чжи ҳукумат тепасига келгач, қўмондонликка қарши чиқишга уринди: унинг отаси, генерал ва сиёсатчи Аун Сан мамлакат замонавий армияси асосчиларидан бири бўлган (қизи 2 ёшга кирганида у ўлдирилган). Аун Сан Су Чжининг маслаҳатчилари сўзларига кўра, у қўмондон билан унинг сиёсий ниятларини муҳокама қилиш учун учрашишдан бош тортган ва шу билан уни ҳақорат қилган. Бироқ The New York Times аввалроқ ёзганидек, ҳукумат тепасига келгач, Аун Сан Су Чжининг ўзи «диктаторлик жиҳатлари»ни намоён қила бошлаган; бу ҳақда нашрга унинг ғазабига учраган собиқ маслакдошлари маълум қилган.

Аун Сан Су Чжи 2017 йилда ҳарбийларга роҳинжа мусулмон халқига нисбатан оммавий таъқиблар ва геноцид уюштиришга халал бермади — ўшанда оммавий қатллар учун асосий айбни БМТ мамлакат ҳарбий раҳбариятига ва шахсан Мин Аун Хлаинга юклаган эди. Шунга қарамай, айнан Аун Сан Су Чжи 2019 йилда БМТ Халқаро суди мажлисида мамлакат номидан қатнашиб, Мьянмани этник тозалашлар айбловидан ҳимоя қилган эди. Кўпчиликнинг фикрича, унинг ҳарбийлар билан ҳамкорлиги прагматик қадам бўлиб, бу мамлакатнинг тўла-тўкис демократияга ўтишини тезлаштириши керак эди, деб ёзади NYT.

Тўнтаришга ҳарбийлар учун ўта муваффақиятсиз бўлган парламентга сайловлар сабаб бўлди, улар натижаларни сохталаштирилган деб эълон қилди

Аун Сан Су Чжи ва ҳарбийлар ўртасидаги низо 2020 йил 8 ноябрдаги сайловларда «Демократия учун миллий лига» Мьянма парламентида ўринларнинг 83 фоизини қўлга киритгач, очиқ фазага ўтди. Ҳарбийлар томонидан қўллаб-қувватланадиган Иттифоқ бирдамлиги ва тараққиёти партияси эса 476 та ўриндан атиги 33 тасини қўлга киритди. Ҳарбийлар дастлаб сайлов натижаларига мамлакат Олий судида қарши чиқишга уринди, аммо суд даъвони рад этди.

Давлат тўнтариши 1 февраль куни эрта тонгда, янги парламентнинг шу ҳафтага белгиланган биринчи мажлиси арафасида юз берди. Аун Сан Су Чжи ҳарбий рейдлар чоғида ўз партиясининг ва ҳукуматнинг бошқа раҳбарлари билан бирга қўлга олинди. Ҳарбийлар Аун Сан Су Чжини ўз вилласига қамаб қўйди, «Демократия учун миллий лига» депутатлари ва ҳукумат аъзоларини уй қамоғига юборди.

3 февраль куни эса полиция Аун Сан Су Чжига қарши кутилмаган айбловни илгари сургани маълум бўлди — унинг вилласида бир нечта рациялар топилгач, у телекоммуникация ускунасини ноқонуний олиб киришда айбланди. Полиция Аун Сан Су Чжининг 15 февралгача ҳибсга олинишини шу билан асослади — суриштирув ўтказиш учун.

Шунингдек, Мьянма президенти Вин Мьин ҳам қўлга олинди. Унинг вазифаларини бажариш учун ҳарбийлар вице-президент Мьин Свени тайинлади, у мамлакатда бир йил муддатга фавқулодда ҳолат эълон қилиш ҳақидаги ҳужжатни имзолади.

Мамлакатда амалдаги ҳокимият армия қўмондони сифатида Мин Аун Хлаинга ўтди: давлат тўнтариши ҳақида ҳарбийларга тегишли Myawaddy TV телеканали орқали эълон қилинган вақтда янгиликлар бошловчиси ҳарбий хунта давридаёқ қабул қилинган 2008 йилги конституциядан иқтибос келтирди, у Қуролли Кучларга мамлакатда фавқулодда ҳолат эълон қилиш ва ҳокимиятни ўз қўлларига олиш имкониятини беради.

Шундан кейин ҳарбийлар ўзларининг кейинги режаларини маълум қилди: мамлакат сайлов комиссияси ислоҳ қилинади, сайлов натижалари эса қайта кўриб чиқилади. «Ушбу вазифалар фавқулодда ҳолат бандларига мувофиқ бажарилганидан кейин, эркин ва адолатли кўп партияли умумий сайловлар ўтказилади, ва давлатга юклатилган мажбуриятлар демократия меъёрлари ва стандартларига жавоб берувчи ғолиб бўлган партияга топширилади», — деб ваъда берди улар.

БМТнинг Мьянма бўйича собиқ махсус маърузачиси Янги Ли CNN’га маълум қилишича, давлат тўнтаришининг замирида Мин Аун Хлаиннинг Халқаро жиноят суди роҳинжа мусулмонларининг геноциди туфайли унга қарши олиб бораётган суриштируви фонида ҳокимият ва бизнес-активлардан маҳрум бўлишни истамаслиги ётган бўлиши мумкин. «У ўзининг Мьянмадаги иқтисодий активларини сақлаб қолишга ва ҳокимият тепасида қолишга жуда қаттиқ ҳаракат қиляпти, чунки акс ҳолда у халқаро судда айбловларга тўқнаш келади», — деди Янги Ли.

Мьянманинг энг йирик шаҳри аҳолиси қизил тасмалар тақиб, тўнтаришга қарши намойиш қилмоқда. Шифокорлар эса кенг кўламли иш ташлаш эълон қилди

Мьянмада тўнтаришдан кейин тартибсизликлар юзага келмади: қўшинлар барча йирик шаҳарларда патруллик қилди, тунги вақтда эса комендантлик соати амал қилди. Аммо мамлакатдаги энг йирик Янгон шаҳрида қарама-қаршилик ва бўйсунмаслик белгилари кучаймоқда, деб хабар беради BBC. 2 февраль куни Янгон кўчаларида норозилик белгиси сифатида автомобиль сигналлари ва қозон тарақ-туруқлари эшитила бошлади, фаоллар гуруҳлари эса бўйсунмаслик кампаниясини бошлашга чақириб, Facebook’да уларни мувофиқлаштириш учун гуруҳлар очди.

Бундан ташқари, шифокорлар оммавий иш ташлашни бошлади: бутун Мьянма бўйлаб 30 та шаҳардаги 70 та касалхона ва тиббий муассаса ходимлари мамлакатда ҳокимият эгаллаб олинишига қарши норозилик белгиси сифатида ишлашдан тўхтади, деб ёзади Reuters «Мьянмада фуқаролар бўйсунмаслик ҳаракати» баёнотига таяниб. Унда айтилишича, армия ўз манфаатларини пандемия даврида қийинчиликка тўқнаш келган аҳоли манфаатларидан устун қўйган.

Тиббиёт ходимлари ва фаоллар «қизил тасма ҳаракати»ни ташкил қилди. Мьянма аҳолиси тўнтаришга қарши эканлигини кўрсатиш учун уни кийимига боғлаб қўймоқда. Интернетда кўпчилик ижтимоий тармоқлардаги суратларини қизил расмлар билан алмаштирди.

Ғарб давлатлари Мьянмадаги фитнани кескин қоралади. Аммо тўнтариш ташкилотчиларини Хитой ҳимоя қилмоқда

Мьянмадаги тўнтаришни «Катта еттилик» мамлакатларининг барчаси, Евроиттифоқ ва бошқа давлатлар кескин қоралади. АҚШ президенти Жо Байден маъмурияти фитна ташкилотчиларига қарши санкциялар киритишга ваъда беришга ҳам улгурди. Бироқ тўнтаришни муҳокама қилиш БМТ Хавфсизлик кенгашида бошланганида, унинг аъзолари ўртасида дарҳол жиддий зиддиятлар юзага келди. Тўнтаришни қоралайдиган баёнотни қўллаб-қувватлашдан Хавфсизлик кенгашида вето ҳуқуқига эга бўлган Хитой бош тортди. «Хитой Мьянмадаги генераллар хатти-ҳаракатларини жимгина — балки қатъй — қўллаб-қувватлаши ҳақида сигнал бераётганга ўхшайди», — деди Сингапур миллий университетидан Мьянма бўйича эксперт Эллиот Прасс-Фриман.

Мьянманинг энг йирик савдо шериги бўлган Хитой фитнани яширинча қўллаб-қувватлаётгани ҳақидаги гумонлар деярли дарҳол пайдо бўлди. Январь ўрталаридаёқ Хитой ташқи ишлар вазири Ван И мамлакатга ташриф буюриб, шу жумладан, генерал Мин Аун Хлаин билан учрашган ва Хитой «Мьянманинг ўз миллий шароитларига мос келувчи ривожланиш йўлида» «унинг суверенитетини, миллий обрўсини ҳамда қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини бундан кейин ҳам қўллаб-қувватлаши»ни билдирган эди.

Давлат тўнтаришидан кейин эса Хитойнинг Sinxua давлат ахборот агентлиги уни Мьянма «Вазирлар Маҳкамасидаги катта ўрин алмаштиришлар» деб тавсифлади.

Хитой Ташқи ишлар вазирлиги эса 3 февраль куни бундай гумонларни рад этиб, «ушбу назариялар ҳақиқатга тўғри келмаслиги»ни, Хитой Мьянмага «дўст» мамлакат сифатида шунчаки низонинг барча томонлари ҳам «ўз зиддиятларини тегишли тарзда тартибга сола олишини» исташини маълум қилди.

Бироқ Мьянма ҳарбийларининг Хитой билан муносабатлари ҳам муаммосиз эмас: ҳарбийлар Хитой лойиҳаларининг мамлакат иқтисодиётига нисбатан ўсиб бораётган таъсиридан қаттиқ норози, бу сўнгги 20 йилдан буён кучаймоқда, деди Бангкокнинг Чулалонгкорн университети сиёсатшунослик профессори Титинан Понгсудхирак.

Шундай бўлса-да, дея қўшимча қилди сиёсатшунос, томонлар барибир келишиб олишга муваффақ бўлса керак: Ғарб етакчиларидан фарқли ўлароқ, Хитой ҳукумати бошқа авторитар давлатни қоралашни талаб қилувчи ички босимга учрамаяпти.