Фото: Туркиядаги Оловуддин тепалиги ва унинг атрофидаги бир неча асрлик қадамжолар

Аввал хабар берилганидек, Туркиянинг Коня шаҳрида 14—20 декабрь кунлари мутафаккир Жалолиддин Румий вафотининг 747 йиллиги муносабати билан «Шаби арус» маросимлари доирасида маданий тадбирлар ўтказилди. Уларда ўзбекистонлик журналистлар ҳам дунёнинг бир қанча давлатлари оммавий ахборот воситалари вакиллари қаторида иштирок этиб, ҳар бир ҳудуди Румийнинг ҳаёт йўлини эслатиб турадиган Коня шаҳрининг диққатга сазовор қадамжоларида ҳам бўлишди. Уларнинг орасида Оловуддин Кайқубод тепалиги ва масжиди, Қоратой музейи ҳамда Инжа минора мадрасаси ҳам бор.

Оловуддин Кайқубод масжиди 

Оловуддин Кайқубод масжиди Конядаги энг эски қадамжолардан саналади. У шаҳарнинг худди шу номдаги марказий тарихий тепалигида жойлашган. Мазкур ҳудудда салжуқий ҳукмдорларнинг қабрлари ўрин олган.

1080 йилда Коня салжуқийлар томонидан забт этилгач кўплаб Византия ёдгорликлари секин-асталик билан масжидларга айлантира бошланган. Оловуддин масжиди қурилиши асосида византияликларнинг базилика услубини ҳам кўриш мумкин. Илк қайта қуриш ишлари 1150 йилда Масъуд I султонлиги даврида бошланган. 1155 йилда энг қиммат дарахтлардан бири эбендан тайёрланган, Анатолиядаги қадим салжуқийлар санъати намунаси саналган минбар, кошинли меҳроб ҳамда марказий қубба ҳам худди шу даврга тааллуқли. Масжидни таъмирлаш ва кенгайтириш ишлари 1219 йилда Кайковус I султонлиги даврига тўғри келди. Шимолий тарафдаги маҳобатли фасад айнан унинг ҳукмронлигида қурилган.

Ўша вақтда бошланган султонларнинг мармардан қилинган мақбаралари бунёд этилиши Кайковуснинг ўлими сабаб тўхтаб қолган. Қайта қуриш ишлари унинг укаси Оловуддин Кайқубод I даврида бошланди. Унинг фармони билан масжиднинг асосий залида 1235 йилда 42 та устун ўрнатилган. Шундан бошлаб 6 асрдан зиёд вақт давомида масжид айтарли ўзгаришга учрамади. Фақатгина 1891 йилда минора қурилиб, янги мармар меҳроб қад ростлаган. Шимолий қисмдаги Рим ва Византия меъморчилиги услубида қурилган ташқи қисм мармар устунлардан иборат.

Масжиднинг йирик пештоқи оч ва тўқ рангдаги мармардан қилинган. Айни вақтда шарқий томондан ичкарига кириш мумкин. Масжидда дафн қилинган султонлар ичида Масъуд I, Қилич Арслон II, Қилич Арслон IV, Кайхусрав I, Оловуддин Кайқубод I, Кайхусрав ва бошқаларнинг қабртошлари бор.

Кайхусрав I даврида бугунги кунда Отсиз мақбара номи билан танилган 8 бурчакли мақбарани қуриш бошланиб, якунланмай қолган. Бунга сабаб бу ерда дафн этилган одамларнинг исмлари ҳанузгача маълум эмас.

Оловуддин тепалиги Коня марказидаги энг баланд нуқта саналади. Унинг баландлиги қуруқликда 20 метр, денгиз сатҳидан эса минг метрдан ортиқни ташкил этади. Айни жой Коняда илк одамлар келиб жойлашган ҳудуддир. Бугун Оловуддин тепалиги — тарих ва маданият қадамжоси, шаҳарнинг энг асосий қисмларидан бири. Илк ҳаёт тарзи бу ерда эрамизгача бўлган III асрда вужудга келган.

Қоратой музейи

Оловуддин тепалигининг пастки, шимолий қисмида, йўлнинг қарама қарши томонида Қоратой музейи ўрин олган. Аввалига у мадраса шаклида фаолият юритган. Султон Кайковус II даврида ўша вақтларнинг энг машҳур давлат арбобларидан бири, ҳарбий йўлбошчи, улуғ вазир, эндиликда қабри ушбу ҳудудда жойлашган Жалолиддин Қоратой ташаббуси билан шаҳардаги энг йирик мадраса сифатида 1251 йилда бунёд қилинган.

Салжуқийлар даврида мадраса энг тараққий этган таълим даргоҳларидан саналган бўлиб, математика ва астрономия фанларига катта эътибор берилган. Бу ерда Жалолиддин Румий ҳам билим берган. Мадраса ичида квадрат шаклидаги бассейн бор, унинг устида эса томда очиладиган туйнук қурилган. Кун очиқ бўлганида у очилиб, ана шу туйнукдан тушадиган қуёш нурлари сувда жилваланган. Юлдузлар акс этган осмон шаклидаги қуббада араб ёзувидаги Қуръон оятлари ҳамда пайғамбарларнинг исмлари қайд этилган.

1955 йилда мадраса сопол буюмлар сақланадиган музейга айлантирилган. Кириш қисмидаги муқарнас меъморчилик услуби салжуқийларга хос меъморий намуна эканлигини намоён этади. Бу ерда бир вақтнинг ўзида араб, салжуқий ҳамда юнон меъморчилиги услублари уйғунлашиб кетганини кўриш мумкин. Музейдаги сопол буюмлар ва уларнинг қисмлари ўзига хосдир. Булар салжуқий султонларнинг ёзги қароргоҳи бўлган Қубодобод саройидан чиққан девор плиткаси, Оловуддин саройидан топилган сопол ва шиша ликопчалар ва салжуқий ҳамда усмонлилар даврига тегишли бошқа сопол буюмлар Коня ҳамда унинг атрофидаги ҳудудлардан топилган. Шунингдек, музейда бир-биридан бошқача рангли мозаикалар декорацияларини томоша қилиш мумкин.

Инжа минора музейи (мадрасаси)

Инжа минора мадрасаси (ингичка минора) XIII асрга оид Ислом таълимоти мактабларидан саналади. Эндиликда у ўйилган тош ва ёғоч санъати намуналари сақланувчи музей сифатида ишламоқда. Қоратой каби ушбу музей ҳам аввалига мадраса бўлган, меъморчилик услуби ҳам айнан бир хил бўлса-да, ички қурилиши ўзгача. Мадраса султон Кайковус II даврида 1264 йилда вазир Соҳиб Ота Фаҳриддин Али ташаббуси билан муҳандис Келюк бин Абдуллоҳ томонидан қурилган. Ингичка минорали мадраса XIX асргача ишлаган, 1876–1899 йилларда таъмирланган. ХХ асрда Республика бошқарув усулига ўтилгач, 1936 йилда яна таъмирлаш ишлари ўтказилиб, 1956 йилда музей иш бошлаган.

Музейда салжуқийлар ва қорамангулларфлар даврига оид ўйма тош ва ёғоч санъати намуналари, тош ва мармар буюмлар мавжуд. Уларни кесишда ўзига хос техника, геометрик ва табиий дастгоҳлардан фойдаланилган. Салжуқийлар империяси рамзи — икки бошли бургут ва қанотли фаришталар тош плиталарни безаб турибди. Қубба билан қопланган улкан ҳовли марказида бассейн бор. Унинг атрофида таълим хоналари жойлашган. У кичик деразалар ва шифтга илинган фонарлардан ёритилади. Ташқи қисми тош, ички ва бошқа қисмлари ғишт ва бошқа хом ашёдан қурилган. Шимолий қисмидаги масжиддан бугунги кунда фақатгина пойдевор ҳамда меҳробнинг айрим қисмлари қолган, холос.