Туркия маданият ва туризм вазирлиги ташаббуси билан Ўзбекистон оммавий ахборот воситалари вакилларининг бир гуруҳи дунёнинг 30 дан ортиқ давлати журналистлари қаторида ушбу мамлакатда бўлиб турибди. Сафардан кўзланган асосий мақсад Коня шаҳрида буюк мутафаккир Жалолиддин Румий вафотининг 747 йиллиги муносабати билан ташкил этилган анъанавий «Шаби арус» маросимларида иштирок этиш, диний туризм тараққиёти, асрий ёдгорликлар, қадамжолар билан яқиндан танишишдан иборат.
Ана шундай сафар тадбирлари доирасида журналистлар Туркиянинг Коня шаҳридан тахминан 50 километр узоқликда Тош асрининг мегаполиси сифатида эътироф этилувчи Чаталҳўюк мажмуасига борди. Айни вақтда қуриган дарёнинг бўйида ўтроқлашишни бошлаган аҳоли ўша даврларда бир-бирига ёпишиб кетган дераза ва эшикларсиз, аммо томдан кириш қисмига эга уйларда истиқомат қилган. Даставвал мазкур ҳудудда 10 минг киши яшаган, бошқа йирикроқ қишлоқларда аҳоли сони юздан ошиқ бўлган. Бугунги кунда қазилма ишларини кўриш учун сайёҳлар ҳам тинимсиз ташриф буюришади.
Ҳудуд сополли Неолит ва Энеолит даврига тегишли бўлиб, жанубий Анатолиянинг Коня провинциясида жойлашган. У 2 алоҳида қўрғондан иборат: Шарқий қўрғон эрамизгача бўлган 7100–5900 йиллар, Ғарбийси эса 6000–5600 йилларга тўғри келади.
Мажмуа таркибида уйларнинг ичида топилган репликалар: идишлар, буқа калла суяклари, ҳайкалчалар, туморлардан иборат кичик музей бор. Меҳмонлар таъмирдан чиқарилган уйларнинг ичига киришлари мумкин. Қазилмаларнинг жанубий ва шимолий нишабликлари ташриф учун очиб қўйилган. Йирик миқёсли қазилмалар, кўп асрлик уйларни ўз кўзингиз билан кўрганда нафақат тарих қаърига саёҳат қилиш, балки алмашиб турган даврлар юкини ҳис қилишингиз мумкин.
«Чатал» сўзи турк тилидан «санчқи» деб таржима қилинса, «ҳўюк» эса «тепалик» дейилади. Неолит давридаги шаҳарнинг замонавий номини британиялик археолог Жеймс Мелларт ўйлаб топган. Ўтган аср ўрталарида айнан унинг бошчилигидаги гуруҳ ушбу ҳудуд остида минг йиллик тарихга эга баландликларни топган. Айнан ўша тепаликларга олиб борувчи йўллар кесишмасига атаб жой номи ўйлаб топилган.
Шарқий – нисбатан йирик қўрғон тагида эрамизгача бўлган 7400 йилда қурилиши бошланган аҳоли пункти яширинган эди. Ўша вақтда кўчманчи ҳаёт тарзини олиб борган аҳоли илк қурилишга қўл уриб, биринчи марта ўтроқ ҳаёт тарзига ўтган дейиш мумкин. Улар ёввойи ҳайвонларни ов қилиш билан бирга, эчки ва сигирлар боқиш, ёввойи ўсимликларни териш, дон-дун экишни бошлаган.
Илк шаҳар тахминан 1400 йил мавжуд бўлган. Янги уйлар эскиларининг томида қурилгани сабаб айни вақтда олимлар тарихий кетма-кетликда уйларнинг ёшини аниқлаш устида ишламоқда. Аҳолиси 10 минг кишига етгач Чаталҳўюк Кичик Осиёнинг энг йирик шаҳрига айланиб олади. Эрамизгача бўлган тахминан 6000 йилда ҳудуд бўшаб қолган, аҳоли жойни Бронза даврига қадар тарк этган. Аммо худди ўша юз йилликда Ғарбий қисмда янги аҳоли пункти вужудга келган. У тахминан 4 аср яшаган.
Қадимий шаҳардаги уйларнинг қурилиши асалари уясини ёдга солади. Улар бир-бирига ёпиштирилиб, зич ҳолатда қурилгани учун фақат томдан кириш мумкин эди. Ичкарида 1-2 хона ва дон, сув сақлаш учун тор омборхона учун жой ажратилган. Оқ деворли бинолар ичида зина, унинг остида печлар (тутун пештоқдаги тешикдан чиққан) бўлган, платформанинг тагидан кўтарилган дўнгликлар ётоқ ўрни сифатида ишлатилган. Бундай ўринларнинг деворларида геометрик нақшлар ёки ҳаётий лавҳалар акс этган фрескаларни кўриш мумкин, бу худди кроват олдидаги деворга гилам илишдек гап. Чаталҳўюкда қабристон бўлмаган. Вафот этганларнинг танаси офтобда қуритилиб, қузғунлар еб кетишини кутишган. Қолдиқларини ўраб, уйларнинг поли остига кўмишган. Олимлар ҳозиргача ҳам қабрларни топишда давом этмоқда.
Биноларнинг зичлиги ва аҳоли сонининг кўплиги чиқиндиларни йўқотиш муаммосини келтириб чиқарган. Ахлатхона ва ҳожатхоналар уйлар орасидаги бўш, ёпиқ, деворлар туташмасида уйлар орасидаги бўшлиқларда ташкил этилган. Олимларнинг фикрича, у ерлардаги ахлатларнинг туриб қолиб, иссиқда чиришидан турли инфекциялар келиб чиққан бўлиши мумкин. Юқори ўлим кўрсаткичининг сабабларидан бири айнан касалликлар бўлган.
Чаталҳўюк қазилмаларини топиш ишлари 1965 йилда узилиб қолган. Ўшанда Меллартнинг археологлари ўғирликда айбланиб, Туркияда ишлаши тақиқлаб қўйилган. Аммо 1993 йилда қазилма ишлари яна давом этган. Бу гал АҚШнинг Стенфорд университети олимлари қазилмаларни олиб боришни бошлаган.
Мажмуага кириш қисмида бир неча йиллар аввал Чаталҳўюк уйларини таъмирлаш намуналари қўйилди. Сайёҳлар уйга ўйиқлар орқали кирадилар. Бу меҳмонларнинг қулайлиги учун амалга оширилган. Интерьер асл ҳолатдаги уйлар кабу буқа калла суяклари, аёллар ҳайкаллари, фрескалар нусхаси билан безалган. Уларнинг орасида тўғри тўртбурчакли уйлар фонида турган Ҳасан тоғ вулқони тасвирланган манзара ҳам бор. Айрим платформаларга ҳайвонлар териси ва бўйралар тўшалган, қадимий идишлар нухсаси ҳам мавжуд. Қоронғу омборчага кириб томоша ҳам қилиш мумкин, у ерда озуқалар сақланган. Қазилмалар туфайли артефактлар сони ошиб бормоқда. Асл нусхалари Анқара ва Коня шаҳарларидаги музейларга юборилса, нусхалари мана шу уйчаларга қўйилади. Улар мажмуага кириш қисмининг чап тарафидан ўрин олган.
Уйларнинг орқа фонида авлиё онанинг ҳайкали ҳам мавжуд.
Уни лой, мармар, оҳактош ва бошқа хом-ашёдан қилинган. Аҳоли совиб қолган лавадан иборат минерал моддаларни Ҳасан тоғдан олишган ва камон найзаси, ойна, пичоқ ҳамда тақинчоқлар ясашган. Маҳсулотлар сотилган ёки бошқа қабилаларда бор буюмларга алмаштирилган. Бу ернинг артефактларини Анқарадаги Анатолия тамаддунлари музейида ҳам кўриш мумкин.
Қазилмалар 1993 йилдан бери тинимсиз олиб борилаётганига қарамасдан, Чаталҳўюкнинг атиги 5% қисмидан кўпроғи очилган. Аммо шунинг ўзи ҳам ҳайратга етаклайди. Сайёҳлар шарқий тепаликдаги 2 та қазилмани кўришлари мумкин, ғарбий қазилма оммага ошкор этилмаган.
Шарқий тепаликнинг шимолий қазилмаси Чаталҳўюкнинг юқори қатламини очиб берса, жанубийси кўпроқ қатламларнинг қуйи қаватига йўналгани сабабли қазилмалар худди кўпқаватли қудуқни ёдга солади. Ишлар стационар чодирларда олиб борилади, улар қадамжони шамол ҳамда ёғингарчиликдан асрайди. Чодирлар бузилиб кетмаслиги учун нозикроқ деворлар бўйига қумли қоплар жойлаштирилган. Чодирларнинг ички қисмида бир нечта даҳлизларга эга ёғоч тахталар мавжуд. Улар объектга яқинроқ боришга имкон беради. Чодирларга кириш қисми ҳамда ана шундай тахталарда маълумотлар жойлаштирилган. Ҳудудни 360 даражали тасвирда томоша қилиш мумкин.
Изоҳ (0)