1825 йил 14 декабрь куни Россия империясида тарихда декабристлар қўзғолони номи билан машҳур бўлган исён бўлиб ўтди. Исён қаттиққўллик билан бостирилди. Мазкур воқеа рус ижтимоий-сиёсий ҳаётида ўзига хос из қолдирди. «Дарё» сана муносабати билан ушбу исён тафсилотлари ҳақида ҳикоя қилади.
Қўзғолон илдизлари
Россия империяси XVIII асрнинг ўрталарида икки муҳим ички муаммога дуч келди ва булар унинг Европа дипломатиясида ўз ўрнини йўқота боришига замин ҳозирлади. Улардан биринчиси автократия бўлса, иккинчиси крепостной ҳуқуқи эди. Ўзини Византия империяси меросхўри деб билган Россия подшолиги автократик бошқарув тизимини ҳам ўзига мерос қилиб олган эди. Мазкур бошқарув тизими 1547 йилда Иван IV Грозний тахтга ўтириши ва ўзини «бутун Русия шоҳи» деб эълон қилиши билан амал қила бошлади.
Узоқ йиллар давомида мутлақ монархия ва автократияни аралаштириб юбориш ҳоллари кузатиб келинди. Россия подшолиги автократия эмас, балки мутлақ монархия деган қарашлар ҳам бўлган. XVIII асрга келиб эса автократия Россиянинг тан олинган расмий бошқарув шакли деб эълон қилинди.
Рус автократияси декабристлар ҳаракатидан деярли юз йил олдин инқирозни бошидан кечиришни бошлади. Жумладан, 1730 йилги Анна Ивановнанинг тахтга чиқиши пайтида бир гуруҳ аристократлар ундан баъзи бир ҳуқуқларидан воз кечишни талаб қилди. Бошида бунга кўнган бўлса-да, қиролича кейинчалик келишувни бузди.
Декабристлар ҳаракатига туртки берган яна бир жиҳат бу ташқи омил бўлиб, буюк француз инқилоби ва Наполеоннинг рус юришидан кейинги воқеалардир. Россияга юришдаги муваффақиятсизлик ва унинг ортидан юз берган 1814–1815 йилги воқеалар фонида Наполеон ҳукмронлигига барҳам берилди. Уни мағлуб қилганлар орасида Россия императори Александр I ҳам бор эди ва у Наполеон қўшинларини таъқиб эътиб, Парижгача кириб борди. Айнан у Луи XVIII дан тахтга чиқишнинг ягона шарти сифатида конституция қабул қилишни талаб қилган эди.
Ғарбдаги янги сиёсий институтларни кўрган аристократиядан чиққан ёш офицерлар юртга қайтгач, ўзларида ҳам шундай ўзгаришларни кўришни истай бошлади. Улар Руссо, Волтер, Монтеске каби мутафаккирлар ғояси билан танишди. Александрдан умид қилган ёшлар тез орада унинг сусткашлигидан ҳафсалалари пир бўла бошлади. Россия ва Украина ҳудудларида ислоҳотчилик ҳаракатлари пайдо бўла бошлади.
Бундай ҳаракатлар Италиядаги карбонаризмдан руҳланиб, махфий ташкилот сифатида шаклланиб борди. Ана шундай махфий ташкилотлар аъзолари амалга оширган ҳаракат тарихда декабристлар ҳаракати дея номланди. Уларнинг ғоялари турлича бўлса-да, асосий бирлаштирувчи мақсадлари Россиядаги автократияга барҳам бериш ва крепостной ҳуқуқини бекор қилиш эди. Шу мақсадда 1825 йил 14 декабрь куни улар император Николай I га қарши қўзғолон кўтарди.
Қўзғолондан олдинги воқеалар
1825 йил 19 ноябрь куни ҳеч қандай ворисга эга бўлмаган император Александр I вафот этиши муносабати билан мамлакатда қўшҳокимиятчилик вужудга келди. Бундан эса ислоҳотчилар фойдаланиб қолишга ҳаракат қилди. Проваслав қонунлари бўйича тахтга ҳукмдорнинг ёш жиҳатдан ундан кейинги укаси ўтириши керак эди. Бу эса Константин Павлович эди. Махфий ҳужжатга кўра, у олдинроқ тахтдан воз кечганини эълон қилган эди. Тахт эса ўз-ўзидан ундан кейинги Николайга ўтиши керак эди. Аммо унинг дворянлар орасида обрўси паст эди.Бир неча ҳафталик тортишувлардан кейин 13 декабрдан 14 декабрга ўтар кечаси Константин Павловичнинг тахтдан иккинчи бор воз кечиши натижасида Россия Сенати Николайнинг тахтга ҳуқуқини тан олди ва у император деб эълон қилинди. Бу эса декабристлар узоқ кутган вақт эди. Махфий ташкилотлар аъзолари ҳаракатга ўтишнинг вақти келганини англаб етди ва бир қарорга келди. Бундан ташқари, уларнинг қулоғида жандармериянинг оммавий ҳибслар ўтказиши ҳақидаги хабар ҳам етиб келган эди.
Қўзғолонга тайёргарлик ва жараён
Аслида, исён асосан икки муҳим ўзаро қарама-қарши ҳаракат атрофида режаланди. Улардан биринчи Шимолий уюшма бўлиб, унинг асосчиси Никита Муравёв эди. Бу ҳаракатнинг мақсади конституцион монархияга эришиш бўлса, иккинчи гуруҳ Павел Пестелнинг Жанубий уюшма бўлиб, улар анча радикал кайфиятдаги республикачилар эди.Қўзғолон бошланишидан бир сутка олдин Жанубий уюшма раиси жандармерия томонидан ҳибсга олинди. Декабристлар Сенат ва ҳарбийларнинг янги императорга қасамёд қилишига тўсқинлик қилишга қарор қилди. Шу мақсадда қишки сарой ва Петропавлосвк қалъасини эгаллаб, подшоҳ оиласини ҳибсга олишни, зарур бўлса ўлдиришни режа қилди. Исёнга бошчилик қилишга княз Сергей Трубецкий танланди.
Улар ўйлаган режалари амалга ошган тақдирда, Сенатдан олдинги ҳокимият шакли тугаганини эълон қиладиган умумхалқ манифестини қабул қилишни ва инқилобий муваққат ҳукумат тузишни талаб қилмоқчи эди.
Шунингдек, депутатлар асосий қонун – конституция қабул қилишлари керак эди. Сенат манифест эълон қилмаса, уни бунга куч ишлатиб мажбур қилиш режаланди. Кейин эса умумхалқ йиғини чақирилиб, янги бошқарув шакли танланиши керак эди. Республика тузуми ўрнатилгудек бўлса, подшоҳ оиласи хорижга сургун қилиниши лозим эди. Декабристлар лидерларидан бири, шоир Рилейев Николай учун Форт Рос қалъасини таклиф қилди.
Рилейев 14 декабрь эрта тонгида Каховскийдан қишги саройга бостириб кириб, Николайни ўлдиришни сўради. Аммо Каховский дастлаб рози бўлган боўлса-да, кейин буни рад этди. Бир соатдан кейин Якубовский ҳам Гвардейский экипаж мотросларини ҳамда Измайлов полкини қишки саройга бошлаб киришдан бош тортди.
Шу куни соат 11 да декабристлар Петербургдаги Сенат майдонига 800 нафар Москва лейб гвардияси полка аскарларини олиб чиқди, кейинроқ уларга Гренадерский полки ва Гвардейский экипажи мотрослари ҳам келиб қўшилди. Шундай қилиб уларнинг умумий сони 2 350 кишига етди.
Шунингдек, турли ҳисоб-китобларга кўра, 10 мингга яқин Петербург аҳли ҳам исёнчиларга ҳаммаслак эканини билдириб майдонда тўпланди. Подшоҳ оиласини саройдан олиб чиқиш масаласи ҳам кўрила бошланди. Исёнчилар ва ҳукумат кучлари ўртасида тўқнашувлар бўлди, музокаралар олиб борилди, руҳонийлар ишга солинди. Лекин ҳеч бири фойда бермади. Декабристлар чекинишни истамади.
Уч мингга яқин исёнчи аскарга қарши ҳукумат тўққиз минг пиёда қўшин, уч минг отлиқ қўшин, умумий ҳисобда кейинчалик чақирилган артиллериячиларни ва резерв учун чақирилган етти минглик шаҳар ташқарисидан келганларни ҳисобга олмаса, 12 минг кишилик кучни ташлади.
Исёнчилар ишини артиллерия ва бинолар томидан отилган ўқлар битирди. Шу куни тунда исён бостирилди. Майдонлар ва кўчалар юзлаб жасадларга тўлиб кетди. 700 га яқин исёнчи аскар ҳибсга олинди Петропавловский қалъаси зиндонига ташланди. Декабристлар аъзолари эса ҳибсга олиниб, қишки саройга олиб кетилди. Уларни шахсан император Николай I сўроқ қилди.
Жами 579 киши судга тортилган бўлса, улардан 287 нафари айбдор деб топилди. Беш нафар декабристлар раҳбарлари К.Ф Рилейев, П.И Пестел, П.Г Каховский, М.П Бестужев-Рюмин ва C.И Муравёв-Апостоллар ўлим жазосига ҳукм этилди. 120 киши Сибирга каторга ишларига сургун қилинди.
Оқибатлар
Декабристлар ҳаракати рус жамияти хотирасида узоқ вақт сақланиб қолди. XIX аср мобайнида бир неча бор улар учун қасос олишга уринишлар бўлиб турди ва 1917 йилгача давом этди. Россияда крепостной ҳуқуқи 1861 йилга келибгина бекор қилинди.Бир нечта ёзувчилар ўз асарларида декабристлар фаолиятига тўхталиб ўтди. Жумладан, Лев Толстой ўзининг «Уруш ва тинчлик» романида мазкур ҳаракат ҳақида ҳикоя қилган эди. Уларнинг хотирасига атаб бир нечта музейлар ва уй музейлари ташкил этилди.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)