Kambag‘allar uchun ko‘chaga chiqqan boylar. Dekabristlar qo‘zg‘oloni tarixi

1825-yil 14-dekabr kuni Rossiya imperiyasida tarixda dekabristlar qo‘zg‘oloni nomi bilan mashhur bo‘lgan isyon bo‘lib o‘tdi. Isyon qattiqqo‘llik bilan bostirildi. Mazkur voqea rus ijtimoiy-siyosiy hayotida o‘ziga xos iz qoldirdi. “Daryo” sana munosabati bilan ushbu isyon tafsilotlari haqida hikoya qiladi.

Qo‘zg‘olon ildizlari

Rossiya imperiyasi XVIII asrning o‘rtalarida ikki muhim ichki muammoga duch keldi va bular uning Yevropa diplomatiyasida o‘z o‘rnini yo‘qota borishiga zamin hozirladi. Ulardan birinchisi avtokratiya bo‘lsa, ikkinchisi krepostnoy huquqi edi. O‘zini Vizantiya imperiyasi merosxo‘ri deb bilgan Rossiya podsholigi avtokratik boshqaruv tizimini ham o‘ziga meros qilib olgan edi. Mazkur boshqaruv tizimi 1547-yilda Ivan IV Grozniy taxtga o‘tirishi va o‘zini “butun Rusiya shohi” deb e’lon qilishi bilan amal qila boshladi.

Uzoq yillar davomida mutlaq monarxiya va avtokratiyani aralashtirib yuborish hollari kuzatib kelindi. Rossiya podsholigi avtokratiya emas, balki mutlaq monarxiya degan qarashlar ham bo‘lgan. XVIII asrga kelib esa avtokratiya Rossiyaning tan olingan rasmiy boshqaruv shakli deb e’lon qilindi.

Rus avtokratiyasi dekabristlar harakatidan deyarli yuz yil oldin inqirozni boshidan kechirishni boshladi. Jumladan, 1730-yilgi Anna Ivanovnaning taxtga chiqishi paytida bir guruh aristokratlar undan ba’zi bir huquqlaridan voz kechishni talab qildi. Boshida bunga ko‘ngan bo‘lsa-da, qirolicha keyinchalik kelishuvni buzdi.

Dekabristlar harakatiga turtki bergan yana bir jihat bu tashqi omil bo‘lib, buyuk fransuz inqilobi va Napoleonning rus yurishidan keyingi voqealardir. Rossiyaga yurishdagi muvaffaqiyatsizlik va uning ortidan yuz bergan 1814–1815-yilgi voqealar fonida Napoleon hukmronligiga barham berildi. Uni mag‘lub qilganlar orasida Rossiya imperatori Aleksandr I ham bor edi va u Napoleon qo‘shinlarini ta’qib e’tib, Parijgacha kirib bordi. Aynan u Lui XVIII dan taxtga chiqishning yagona sharti sifatida konstitutsiya qabul qilishni talab qilgan edi.

G‘arbdagi yangi siyosiy institutlarni ko‘rgan aristokratiyadan chiqqan yosh ofitserlar yurtga qaytgach, o‘zlarida ham shunday o‘zgarishlarni ko‘rishni istay boshladi. Ular Russo, Volter, Monteskye kabi mutafakkirlar g‘oyasi bilan tanishdi. Aleksandrdan umid qilgan yoshlar tez orada uning sustkashligidan hafsalalari pir bo‘la boshladi. Rossiya va Ukraina hududlarida islohotchilik harakatlari paydo bo‘la boshladi.

Bunday harakatlar Italiyadagi karbonarizmdan ruhlanib, maxfiy tashkilot sifatida shakllanib bordi. Ana shunday maxfiy tashkilotlar a’zolari amalga oshirgan harakat tarixda dekabristlar harakati deya nomlandi. Ularning g‘oyalari turlicha bo‘lsa-da, asosiy birlashtiruvchi maqsadlari Rossiyadagi avtokratiyaga barham berish va krepostnoy huquqini bekor qilish edi. Shu maqsadda 1825-yil 14-dekabr kuni ular imperator Nikolay I ga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardi.

Qo‘zg‘olondan oldingi voqealar

1825-yil 19-noyabr kuni hech qanday vorisga ega bo‘lmagan imperator Aleksandr I vafot etishi munosabati bilan mamlakatda qo‘shhokimiyatchilik vujudga keldi. Bundan esa islohotchilar foydalanib qolishga harakat qildi. Provaslav qonunlari bo‘yicha taxtga hukmdorning yosh jihatdan undan keyingi ukasi o‘tirishi kerak edi. Bu esa Konstantin Pavlovich edi. Maxfiy hujjatga ko‘ra, u oldinroq taxtdan voz kechganini e’lon qilgan edi. Taxt esa o‘z-o‘zidan undan keyingi Nikolayga o‘tishi kerak edi. Ammo uning dvoryanlar orasida obro‘si past edi.

Bir necha haftalik tortishuvlardan keyin 13-dekabrdan 14-dekabrga o‘tar kechasi Konstantin Pavlovichning taxtdan ikkinchi bor voz kechishi natijasida Rossiya Senati Nikolayning taxtga huquqini tan oldi va u imperator deb e’lon qilindi. Bu esa dekabristlar uzoq kutgan vaqt edi. Maxfiy tashkilotlar a’zolari harakatga o‘tishning vaqti kelganini anglab yetdi va bir qarorga keldi. Bundan tashqari, ularning qulog‘ida jandarmeriyaning ommaviy hibslar o‘tkazishi haqidagi xabar ham yetib kelgan edi.

Qo‘zg‘olonga tayyorgarlik va jarayon

Aslida, isyon asosan ikki muhim o‘zaro qarama-qarshi harakat atrofida rejalandi. Ulardan birinchi Shimoliy uyushma bo‘lib, uning asoschisi Nikita Muravyov edi. Bu harakatning maqsadi konstitutsion monarxiyaga erishish bo‘lsa, ikkinchi guruh Pavel Pestelning Janubiy uyushma bo‘lib, ular ancha radikal kayfiyatdagi respublikachilar edi.

Qo‘zg‘olon boshlanishidan bir sutka oldin Janubiy uyushma raisi jandarmeriya tomonidan hibsga olindi. Dekabristlar Senat va harbiylarning yangi imperatorga qasamyod qilishiga to‘sqinlik qilishga qaror qildi. Shu maqsadda qishki saroy va Petropavlosvk qal’asini egallab, podshoh oilasini hibsga olishni, zarur bo‘lsa o‘ldirishni reja qildi. Isyonga boshchilik qilishga knyaz Sergey Trubetskiy tanlandi.

Ular o‘ylagan rejalari amalga oshgan taqdirda, Senatdan oldingi hokimiyat shakli tugaganini e’lon qiladigan umumxalq manifestini qabul qilishni va inqilobiy muvaqqat hukumat tuzishni talab qilmoqchi edi.

Shuningdek, deputatlar asosiy qonun – konstitutsiya qabul qilishlari kerak edi. Senat manifest e’lon qilmasa, uni bunga kuch ishlatib majbur qilish rejalandi. Keyin esa umumxalq yig‘ini chaqirilib, yangi boshqaruv shakli tanlanishi kerak edi. Respublika tuzumi o‘rnatilgudek bo‘lsa, podshoh oilasi xorijga surgun qilinishi lozim edi. Dekabristlar liderlaridan biri, shoir Rileyev Nikolay uchun Fort Ros qal’asini taklif qildi.

Rileyev 14-dekabr erta tongida Kaxovskiydan qishgi saroyga bostirib kirib, Nikolayni o‘ldirishni so‘radi. Ammo Kaxovskiy dastlab rozi bo‘lgan boo‘lsa-da, keyin buni rad etdi. Bir soatdan keyin Yakubovskiy ham Gvardeyskiy ekipaj motroslarini hamda Izmaylov polkini qishki saroyga boshlab kirishdan bosh tortdi.

Shu kuni soat 11 da dekabristlar Peterburgdagi Senat maydoniga 800 nafar Moskva leyb gvardiyasi polka askarlarini olib chiqdi, keyinroq ularga Grenaderskiy polki va Gvardeyskiy ekipaji motroslari ham kelib qo‘shildi. Shunday qilib ularning umumiy soni 2 350 kishiga yetdi.

Shuningdek, turli hisob-kitoblarga ko‘ra, 10 mingga yaqin Peterburg ahli ham isyonchilarga hammaslak ekanini bildirib maydonda to‘plandi. Podshoh oilasini saroydan olib chiqish masalasi ham ko‘rila boshlandi. Isyonchilar va hukumat kuchlari o‘rtasida to‘qnashuvlar bo‘ldi, muzokaralar olib borildi, ruhoniylar ishga solindi. Lekin hech biri foyda bermadi. Dekabristlar chekinishni istamadi.

Uch mingga yaqin isyonchi askarga qarshi hukumat to‘qqiz ming piyoda qo‘shin, uch ming otliq qo‘shin, umumiy hisobda keyinchalik chaqirilgan artilleriyachilarni va rezerv uchun chaqirilgan yetti minglik shahar tashqarisidan kelganlarni hisobga olmasa, 12 ming kishilik kuchni tashladi.

Isyonchilar ishini artilleriya va binolar tomidan otilgan o‘qlar bitirdi. Shu kuni tunda isyon bostirildi. Maydonlar va ko‘chalar yuzlab jasadlarga to‘lib ketdi. 700 ga yaqin isyonchi askar hibsga olindi Petropavlovskiy qal’asi zindoniga tashlandi. Dekabristlar a’zolari esa hibsga olinib, qishki saroyga olib ketildi. Ularni shaxsan imperator Nikolay I so‘roq qildi.

Jami 579 kishi sudga tortilgan bo‘lsa, ulardan 287 nafari aybdor deb topildi. Besh nafar dekabristlar rahbarlari K.F Rileyev, P.I Pestel, P.G Kaxovskiy, M.P Bestujev-Ryumin va C.I Muravyov-Apostollar o‘lim jazosiga hukm etildi. 120 kishi Sibirga katorga ishlariga surgun qilindi.

Oqibatlar

Dekabristlar harakati rus jamiyati xotirasida uzoq vaqt saqlanib qoldi. XIX asr mobaynida bir necha bor ular uchun qasos olishga urinishlar bo‘lib turdi va 1917-yilgacha davom etdi. Rossiyada krepostnoy huquqi 1861-yilga kelibgina bekor qilindi.

Bir nechta yozuvchilar o‘z asarlarida dekabristlar faoliyatiga to‘xtalib o‘tdi. Jumladan, Lev Tolstoy o‘zining “Urush va tinchlik” romanida mazkur harakat haqida hikoya qilgan edi. Ularning xotirasiga atab bir nechta muzeylar va uy muzeylari tashkil etildi.

Jahongir Ostonov tayyorladi.