АҚШ бошчилигидаги саккизта давлат Ойни ўзлаштириш ҳақида келишув имзолади. Мазкур ҳужжат Ернинг йўлдошидаги табиий бойликларни қазиб олишни ҳам тартибга солади. Келишувни имзолаш маросими Халқаро астронавтлар конгресси доирасида онлайн форматда бўлиб ўтган. Ҳужжатни имзолаган давлатлар қаторидан Россия ва Хитой ўрин олмаган. Бу ҳақда Meduza хабар берди.
Фото: NASA
Ҳужжат АҚШнинг Ойни ўзлаштириш бўйича дастури Artemis шарафига «Артемида келишуви» номини олган. Унинг лойиҳасини АҚШ таклиф қилган. АҚШ билан бирга ҳужжатни Буюк Британия, Италия, Канада, Австралия, Япония, Бирлашган Араб Амирликлари ва Люксембург имзолаган.
АҚШ томонидан таъкидланишича, келишув 1967 йилда АҚШ, Буюк Британия ва СССР ташаббуси билан имзоланган Космос ҳақидаги шартнома қоидаларига асосланган. Мазкур шартнома ҳар қандай космик жисм ёки унинг қисми устидан суверенитет ўрнатишни тақиқлайди. NASA томонидан қайд этилишича, бу ҳужжатнинг талқини шунчалик ноаниқки, бу унинг амалда қўлланилишини чеклайди. Шу сабабли янги келишув имзоланди.
Хусусан, янги келишув Ойда фойдали қазилмаларни қазиб олишни тартибга солади. NASA’нинг ғоясига кўра, мамлакатлар Ойнинг маълум қисмлари устидан суверенитет эълон қилиш ҳуқуқига эга бўлмаса ҳам, унинг ресурсларини қазиб олиши мумкин. Ҳужжат фойдали қазилмаларни қазиб олиш бўйича база ҳамда бошқа мамлакатлар билан низоларнинг олдини олиш учун базалар атрофида «хавфсизлик ҳудудлари» ташкил қилишга имкон беради.
«Бизнинг фикримизча, бу худди дунё океани каби — сиз океан ресурсларини қазиб олишингиз мумкин. Бироқ бу сиз океанга эгалик қилишингизни англатмайди. Сизга Ойда ресурсларни қазиб олишга рухсат берилиши керак: сиз ресурсларга эгалик қиласиз, Ойга эгалик қилмайсиз», — дея изоҳ берган NASA раҳбари Жеймс Брайденстайн.
NASA раҳбарининг умид билдиришича, Россия келажакда келишувга қўшилади ёки ҳеч бўлмаганда, унда баён қилинган қоидаларга амал қилади. «Роскосмос» раҳбари Дмитрий Рогозин аввалроқ мазкур келишувни танқид қилган. У фойдали қазилмаларни қазиб олиш ҳақидаги қоидани Ойни хусусийлаштириш, деб атаган ҳамда уни АҚШнинг Эронга бостириб кириши билан қиёслаб, Россия бунга йўл қўймаслигига ваъда берган. Шунингдек, Рогозин Россия Ой пойгасида иштирок этмоқчи эмаслигини айтган.
The Verge нашрининг ёзишича, янги ҳужжат имзо чекувчилар амал қилиши керак бўлган қоидалар тўплами ҳисобланади: ҳужжат унинг қоидалари бузилгани учун бирор-бир санкцияни назарда тутмайди.
Келишув АҚШнинг Artemis дастури тайёрланиши фонида имзоланди. Дастурни 2021 йилнинг охирида бошлаш режалаштирилган. Бу дастур доирасида NASA 2024 йилгача Ой юзасига астронавтларни туширишни режалаштирмоқда.
Аввалроқ NASA Ойга элтувчи энг қисқа йўлни патентлаганди. 2020 йилнинг июль ойида эса NASA ва Япония АҚШнинг Artemis дастури бўйича ҳамкорликда ишлаш тўғрисидаги келишувни имзолаган. Шунингдек, имзоланган янги келишувга Россиянинг киритилмаслиги АҚШ томонидан 2020 йилнинг май ойида маълум қилинганди.
