Везувий — Италиянинг жанубида, Неаполдан 15 километр узоқликда жойлашган фаол вулқон. Ушбу вулқон Италиядаги уч фаол вулқондан бири, континентал Европада ягона ва энг хавфли ҳисобланади. Қарийб 2 минг йил аввал ушбу вулқоннинг отилиши Римнинг гўзал шаҳарларидан бири Помпеини ер қаърига кўмган эди. «Дарё» Везувий вулқонининг энг йирик портлашларидан бири ҳақида ҳикоя қилади.
Кратери диаметри 750 метр, чуқурлиги эса 200 метр бўлган вулқоннинг тарихига назар соладиган бўлсак, унда 80 дан ортиқ портлаш содир бўлган. Уларнинг энг йирик ва машҳурларидан бири 79 йил 24 августда, яъни XIX аср —1941 йил аввал содир бўлган. Везувий вулқони 25 минг йил олдин икки тектоник плиталарнинг тўқнашуви натижасида пайдо бўлган. Энг қадимги маълум портлаш излари милоддан аввалги 7000 йиллар атрофига тўғри келади.
Везувийнинг кучли отилиши паст фаолликда юз берар эди. Ушбу портлашлар натижаси аксар ҳолларда катта миқдорда кул ва газ чиқаришдан иборат эди, холос. Портлашлар пайтида кўпинча вулқон ёнбағрида ўсимликлар ва аҳоли воқеа қурбонига айланган.
Уч шаҳарнинг қотилига айланган портлаш
79 йилнинг 24 август тонгида аллақачон уйқуга кетган деб ишонилган вулқонни қора булут қоплаб олади. Тўсатдан осмон ларзага келиб, вулқондан кул парчалари чиқа бошлайди, кул шу даражага етдики, у қуёшни бутунлай тўсиб қўйди ва шаҳар зулматга чўкди. Кўчага бошни ёстиқча билан тўсмасдан чиқишнинг иложи йўқ эди, чунки осмондан кул билан биргаликда тошлар ҳам «ёғаётган эди».Кўп ўтмай, вулқондан отилиб чиққан улкан тошлар, кул ва тутун 33 км баландликка кўтарилди. Жараён иссиқлик энергиясининг чиқарилиши билан бирга кечди, бу Хиросимадаги атом бомбаси портлаши пайтида чиққандан бир неча баравар юқори эди. Портлаш шу даражада кучли эдики, ундан чиққан кул ҳатто Миср ва Сурияга ҳам етиб борди. Бундай кучли портлашларга энг яқин тарихдан Байрут портлашини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Унда порт портлаши натижасида содир бўлган ер силкиниши кучи Кипрда ҳам сезилди.
Ушбу табиий офат натижасида вулқон этагида жойлашган қадимги Римнинг Помпеи, Геркуланум ва Стабия шаҳарлари бутунлай вайрон бўлган. Қизиқ томони, қазиш ишлари давомида шаҳарлардаги ҳамма нарса портлашдан олдинги каби сақланиб қолганлиги маълум бўлди.79 йилдаги портлашда уч метрга яқин вулқонли конлар отилиб, худди ёмғир каби ёғиб, Помпеи шаҳрини кўп метрли қатлами билан тўлдирди. Қолдиқ кулларнинг остидан кўчалар, тўлиқ жиҳозланган уйлар ва қочишга улгурмаган одамлар ва ҳайвонлар топилган.
Мавжуд ҳисоб-китобларга кўра, Помпеи ва Геркуланумда кулнинг кўплиги ва ҳавони Цельсий бўйича 700 даражагача кўтариб юборган гидротермал пиропластик оқим оқибатида 16 мингга яқин инсон вафот этган. Римлик сиёсий арбоб ва ёзувчи Кичик Плиний ушбу воқеа қатнашчиси ҳисобланади, унинг тоғаси эса қурбон. У вулқон кратери устида улкан булут кўтарилгани, кул ва тошлар ёмғири ва цунами келтириб чиқарувчи зилзила содир бўлганини ёзиб қолдирган. Плиний, шунингдек, бу табиий ҳодисани ўрганишга шошилган амакасининг ўлимини шундай тасвирлайди: дастлаб, амаким у ерга буйруқ асосида борган, кейинчалик у қирғоқ томон йўл олади ва унга қалин тутунлар нафас олишига қаршилик қилади...
Везувийнинг 79 йилда отилишини ўрганиш яқинлашиб келаётган вулқон отилишини тахмин қилишга имкон берди. Ушбу вулқонда, шунингдек, 1631, 1794, 1822, 1872 ва 1906 йилларда ҳам кучли отилишлар кузатилди. 1631 йилдаги портлаш кучи 79 йилгидан 10 баробар кучсизроқ бўлган, лекин ён-атрофда аҳоли зич жойлашгани сабабли у кўплаб қурбон талаб қилди — тахминан, 4 минг киши.
Бугунги мақоламиз қаҳрамонига айланган «қотил вулқон» билан охирги тарихий портлаш содир бўлганида 1944 йил эди. Табиий офат 27 кишининг ёстиғини қуритган. Шунингдек, Сан-Себастиан ва Масса шаҳарларига зарар етказган. Ушбу воқеага унчалик ҳам кўп бўлмагани сабабли, яъни яқин тарихдалиги учун у ҳақда етарлича маълумот мавжуд — марказий кратердан отилган лава «фаввораси» 800 метр, отилиб чиқувчи устундан эса вулқондан 9 минг метр баландликка кўтарилди. Ушбу портлашдан сўнг Везувий вулқони ҳозиргача уйқуда саналади.
Миржалол Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)