1947 йилнинг 5 июнь санасида Гарвард университетида нутқ сўзлаган АҚШ давлат котиби Жорж Кэтлетт Маршалл Иккинчи жаҳон урушида (1939—1945 йиллар) иқтисодиёти оғир аҳволга тушиб қолган Европа давлатларини иқтисодий тангликдан қутқариш ҳақидаги режасини баён қилди. Мазкур режа тарихда Маршалл режаси номи билан муҳрланиб қолди. «Дарё» анъанавий тарих рукнида ушбу тарихий воқеа ва унинг оқибатлари ҳақида ҳикоя қилади.
20 миллиард долларлик ёрдам режаси
Маршалл режасига кўра, АҚШ ҳукумати Европа мамлакатлари молиявий ёрдамни тўғри ишлатса ва ҳаракатларни мувофиқлаштиришга рози бўлса, молиявий ёрдам берилишини назарда тутарди. Жорж Маршалл 1944 йилда АҚШ армиясининг штаб қўмондони сифатида Нормандияга десант туширилиш ҳарбий амалиётининг ишлаб чиқарилишида ҳам иштирок этган ва урушдан сўнг президент Гарри Трумэн маъмуриятида давлат котиби лавозимига таклиф қилинган эди.
Давлат котиби сифатида Жорж Маршалл Гарвард университетидаги режасини эълон қилади. Жорж Маршалл ўз нутқида шундай деганди: «Бизнинг сиёсатимиз бирор-бир сиёсат ёки доктринага қарши қаратилган эмас, аксинча, бизнинг сиёсатимиз очлик, қашшоқлик, умидсизлик ва хаосга қарши қаратилган. Биз самарали жаҳон иқтисодиётини, эркин демократик институтларнинг фаолияти учун сиёсий ва ижтимоий шароит яратамиз».
Шу тариқа 1947 йилнинг 13 июль санасида Парижда 16 мамлакатнинг ташқи ишлар вазирлари махсус конференция ўтказади ва шу конференцияда АҚШ таклиф қилаётган Европани тиклаш дастурини олишни тасдиқлайди. Ўша кезларда Европа урушдан кейинги инқироз туфайли ўта оғир даврни бошидан кечираётганди. Дастлабки тўрт йил мобайнида АҚШ ҳукумати Маршалл режасига мувофиқ Европа мамлакатларига 12,4 миллиард доллар (ҳозирги даврга қиёслаганда 600 миллиард долларга яқинроқ маблағ) миқдорида қайтариб олмаслик шарти билан молиявий ёрдам кўрсатди. Ажратилган молиявий ёрдам, энг аввало, саноатни ва инфратузилмани тиклаш ва модернизациялашга, Европа мамлакатларининг ташқи қарзини тўлашга ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишга сарфланди.
Бундан уч йил олдин Европа Иттифоқи АҚШнинг Иккинчи жаҳон урушидан сўнг Маршалл режаси деб ном олган Европага молиявий ёрдам дастурининг 70 йиллик юбилейини нишонлади. Мазкур юбилейда Германия канцлери Ангела Меркель Маршалл режаси ҳақида гапирар экан, шундай деганди: «Маршалл режаси муштарак ишонч ва қадриятларга асосланган сиёсатни ва бундай сиёсатдан барча бирдек манфаатдор бўлишини тушунишга ёрдам берди. Умумий қадриятларни ҳимоя қилар эканмиз, биз барча ва ҳар бир шахс учун тинчлик ва тараққиётга эга бўламиз».
Маршалл режасини ҳаётга татбиқ қилиш 1948 йилнинг 4 апрелидан бошлаб амалга оширила бошланди. Маршалл режаси доирасида Австрия, Бельгия, Буюк Британия, Греция, Дания, Ирландия, Исландия, Италия, Люксембург, Нидерландия қироллиги, Норвегия, Португалия, Туркия, Франция, Швейцария ва Швеция молиявий кўмак олди. 1949 йилдан бошлаб эса Германия Федератив Республикасига ҳам молиявий ёрдам берила бошланди.
Молиявий кўмакнинг энг катта миқдорини Буюк Британия — 2,8 миллиард доллар, Франция — 2,5 миллиард доллар, Италия — 1,3 миллиард доллар, Ғарбий Германия — 1,3 миллиард доллар, Нидерландия 1 миллиард доллар қабул қилди. Маршалл режаси сабабли Европа мамлакатларининг иқтисодий ўсиш кўрсаткичи йилига 12-15 фоизни ташкил қилди. 1951 йилнинг 31 декабрига келиб Маршалл режаси «Ўзаро хавфсизликни таъминлаш ҳақидаги» қонун билан алмаштирилди. Бу қонун эса ғарбий Европа мамлакатларини АҚШ иттифоқчисига айлантиришни мақсад қилган ҳолда уларга иқтисодий ва ҳарбий ёрдам кўрсатишни назарда тутарди.
Маршалл режаси, аслида, АҚШнинг Европага «савоб» ишлаш учун бераётган ёрдами эмасди. Маршалл режаси негизида АҚШ европаликларнинг турмуш тарзини кўтариш мақсадида ўз маҳсулотлари учун истеъмолчи топишни ҳам кўзлаганди. Молиявий ёрдам натижасида Европа мамлакатларида сиёсий жиҳатдан ўрта синфнинг ҳам оёққа туришига ёрдам бериш эди ва шундай ҳам бўлди. Бу эса Кўҳна қитъада барқарорликни таъминлар ва турли ижтимоий «кўтарилишлар»нинг олдини оладиган чора ҳам эди.
Урушгача бўлган даврида ва уруш даврида АҚШ президенти Франклин Рузвельт Евросиёда диктатура режими соя солиб турганда америкаликлар океаннинг ғарбида қолиб кетиши унчалик ҳам ўша давр дипломатияси учун тўғри келмаслигини таъкидларди. Президент Рузвельт даврида иқтисодиёт соҳасига масъул бўлган Дин Ачесон эса Европага молиявий ёрдам бериш бизга демократик институтларимиз ва эркинлигимизни сақлаб қолишга ёрдам беришини уқтирарди.
Америкаликлар Маршалл режаси орқали либерал иқтисодий моделни юритиш ғоясини тиқиштиришни ҳам хоҳламасди. Ўша даврда Европа мамлакатларида иқтисодий сиёсатда кейсианлик доктринаси — давлатнинг иқтисодга аралашуви етакчи эди. Шундай бўлса-да, молиявий кўмак шарти қуйидагича эди: хусусий тадиркорликни рағбатлантириш, сармоялар учун қулай шарт-шароит яратиш, божхона таърифларини камайтириш, молиявий барқарорликни таъминлаш ва харж қилинган маблағларнинг шаффоф ҳисоботини юритиш. Швейцариядан бошқа барча Париж конференцияси иштирокчилари бу келишувни имзолайди.
1997 йилда Маршалл режасининг 50 йиллик юбилейида нутқ сўзлаган президент Билл Клинтон: «Маршалл режаси нафақат АҚШ ва Европанинг муносабатларини, балки Европа мамлакатлари ўртасидаги муносабатларни ҳам ўзгартириб юборди. Маршалл режаси ғарбий Европа мамлакатларини бирлаштирган сиёсий институтларнинг асоси бўлиб ҳам хизмат қилди. Европа Иттифоқи, НАТО шулар сирасидан. Маршалл режаси кўп асрлик қарама-қаршиликларнинг орадан кўтарилишига олиб келди».
Маршалл режасини рад этган Совет Иттифоқи
Уруш якунига етгач, Совет Иттифоқи бошқалардан-да кўпроқ молиявий кўмакка муҳтож эди. Маршалл режаси эса Совет Иттифоқига ҳам молиявий кўмак беришни мақсад қилган эди. Нюренбергда ўтган суд жараёнидан сўнг Совет Иттифоқига фашистлар етказган молиявий зарар миқдори 674 миллиард рублни ташкил қилиши ҳисобланган эди. Тарихчи Игор Бунич эса молиявий зарарни 5,5 триллион рубль миқдорида ҳисоблайди. Совет Иттифоқи иқтисодиёти «ўтириб қолган» бир оғир вазиятда ҳаттоки бир гуруҳ обкомлар Москвага аҳолида турли байрам ва парадларга кийиниши учун кийими йўқлигини важлаб хат ҳам юборади.Аввалига Маршаллнинг Гарвард университетидаги нутқини тинглаган Совет раҳбарияти бу режага қизиқиш билдиради. 21 июнь санасида сиёсий бюро ташқи ишлар вазири Вячеслав Молотовнинг нутқини тинглагач, Маршалл режаси музокараларида қатнашишга қарор қилади. Эртаси куни Варшава, Прага ва Белграддаги советелчиларига «белгиланган иқтисодий тадбирларда қатнашиши эътироф этилади» деган мазмунда телеграмма юборилади. 27 июнь санасида Молотов Парижда инглиз ва француз ҳамкасблари билан Маршалл режаси муҳокамаларида қатнашади. Бу мулоқот эса муваффақиятсизлик билан тугайди. Москва 12 июль санасига белгиланган Париж конференциясида иштирок этишдан бош тортади, Франция ва Британия СССРсиз ҳам кейинги қадамларни ташлашни бошлаб юборади.
Молотов Сталинга юборган телеграммасида «инглиз-француз тарафи советларникидан бошқача бўлган муносабатда эканлиги сабаб масалани ҳал қилишга қарор қабул қилмаслиги» ҳақида ёзади. 5 июль санасида Совет раҳбарияти барча иттифоқчиларига расмий Кремлнинг муносабати ўзгаргани ва Маршалл режасидан воз кечиши ҳақида хабар юборади.
Фақатгина Чехославакия расмий Кремлнинг буйруғига қарши чиқиб, чехославаклар бош вазир Клемент Готвальднинг қарорини мантиқсиз деб топишади деб раддия беради. Кремль дарҳол Чехославакия бош вазири Клемент Готвальдни, ташқи ишлар вазири Ян Масарикни Москвага чақириб «онг ювиш» жараёнини ўтказади. Масарик кўз хотираларида кейинчалик «Мен Москвага мустақил давлатнинг ташқи ишлар вазири сифатида бордим, аммо ортга СССРнинг қароли сифатида қайтиб келдим,» дея хотирлаган эди.
АҚШ конгрессидаги республикачилар эса СССРнинг Маршалл режасини қабул қилмаслиги хабарида дўпписини осмонга отиб, режага нисбатан ўз позицияларини дарҳол ўзгартиради. Франция бош вазири Жорж Бидо эса Совет Иттифоқининг Маршалл режасидан воз кечишини «аҳмоқлик» деб атайди.
Холисона ёндашганда, АҚШнинг Европа мамлакатларига урушдан кейинги даврда Маршалл режаси доирасида кўрсатган молиявий ёрдами ғарбий Европада коммунизм иллати ёйилишининг олдини олишни тўхтатди. Иккинчидан, ўз навбатида, АҚШдаги сиёсатчилар ҳам Маршалл режаси доирасида молиявий ёрдамдан бенасиб қолган Совет Иттифоқи абгор аҳволда қолади деб ўйлашган эди, аммо бу хато фикр бўлиб чиқди. Совет Иттифоқи урушдан кейинги даврда ўз иқтисодиётини тиклай олишга муваффақ бўлди.
Маршалл режасини ҳаётга татбиқ қилган Жорж Кэтлетт Маршалл урушдан кейинги Европани тиклашга қўшган ҳиссаси учун 1953 йилда Нобель мукофотига сазовор бўлди.
Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.
Изоҳ (0)