9 апрель – Амир Темур таваллуд топган кун. Буюк саркарда ҳақида қандай китоблар ёзилган?

9 апрель дунёга машҳур жаҳонгир, Хильда Хукхем таъбири билан айтганда «Етти иқлим ҳукмдори», соҳибқирон Амир Темур таваллуд топган кун. «Дарё» сана муносабати билан бугунги мақолада Амир Темур ҳаёти ва фаолияти ҳақида ёзган муаллифлар ва уларнинг баъзиларининг асарларини таҳлил қилади.

Амир Темур ҳаёти ҳақида кўплаб муаллифлар унинг ҳаётлик давридан бошлаб китоблар ёзиб келган. У ҳақидаги манбаларни бирламчи ва иккиламчи манбалар сифатида ўрганиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бирламчи манбалар сифатида унинг ҳаётлик даврида ва у билан замондош муаллифлар томонидан ёзилган китобларни келтириш мумкин. Иккиламчи манбалар эса вафотидан анча кейин ёзилган китоблар ҳисобланади.

Бирламчи манбалар

Амир Темур саройида унинг жуда кўплаб шахсий котиблари бўлган. Улар муттасил равишда унинг ҳаёт ва фаолияти билан боғлиқ воқеа-ҳодисаларни ёзиб борган. Лекин улар китоб шаклида бўлмаган, балки хроника тарзида, давлат ҳужжатлари сифатида эски туркий тилидаги уйғур ёзувида ёзилган. Аммо уларнинг асл нусхалари ҳалигача топилмаган деб ҳисобланади.Ғиёсиддин Алининг кундалиги форс тилида, ўша давр учун хос бўлган назмий шаклда, қасидасимон қилиб ёзилган. Унинг Ҳиндистон сафарида ўзи иштирок этгани ёки воқеаларни гувоҳлар тилидан ёзиб олгани ҳақида аниқ маълумотлар йўқ. Ягона нусхаси Тошкентда сақланмоқда. Асарнинг ёзилиш усули Темурга ёқмаган деган қарашлар ҳам бор.

Навбатдаги асар Низомиддин Шомийнинг «Зафарнома» асари. Низомиддин Шомий Табриз яқинидаги Шама шаҳрида таваллуд топган. Унинг ҳаёти ҳақида маълумот жуда кам. Унинг Соҳибқирон билан учрашуви 1393 йилда Бағдодда содир бўлган. Кейинчалик 1401 йилда Темур уни Шомга чақириб, ўзининг муншийлари ва котиблари томонидан ёзилган тарихларни тўплаб, ҳамма тушунадиган содда тилда бир китоб шаклига келтиришни буюради.

Шомий ўз асарини 1401–1404 йиллар орасида ёзиб тугаллайди ва уни 1404 йили Амир Темурнинг Самарқандга қайтиши олдидан унга тақдим қилади. Шомий асарни форс тилида ёзади. Асарни ёзишда қандай манбалардан фойдалангани ҳақида маълумот бериб ўтмаган, лекин асарни таҳлил қилган тарихчилар у фойдаланагн тахминий манбаларни келтиради:

1. Амир Темурнинг муншийлари ва котиблари томонидан назм ҳамда насрда форсий ва туркий тилларда битилган кундаликлар ва битиклар. Юқорида айтганимиздек, улар бизнинг давримизгача етиб келмаган.
2. Муаллифнинг ўзи 1400–1404 йиллар давомида унинг юришларида қатнашган ва гувоҳ бўлган воқеалар. Бу ўринда у келтирган фактларга шубҳа бўлиши мумкин эмас.
3. Юқорида номи тилга олинган Ғиёсиддин Алининг «Рўзномайи ғазавоти Ҳиндистон» асари.

Шомийнинг асарида Темур ҳаётининг 1404 йилдан то асар унга топширилгунгача бўлган воқеалар баён этилган. Кейинчалик Шоҳруҳ Мирзонинг тарихчиси Ҳофизи Абру асарга илова тарзида Темур ҳаётининг сўнгги қисмларини ёзиб қўшиб қўйган.

«Зафарнома»да XIV ва XV аср бошидаги Темур ва темурийлар ҳукмронлиги давридаги Марказий Осиё, Олтин Ўрда, Озарбайжон, Эрон, Афғонистон, Ироқ, Сурия, Миср, Туркия каби мамлакатлар тарихига оид воқеаларни ўз ичига олади. Асар муқаддимасида 1360 йилгача бўлган чингизийлар ҳақида қисқача маълумот берилган.

Сўнг XIV асрнинг иккинчи ярми ва XV аср бошидаги Темур юришлари ҳақида батафсил маълумотлар берилган. Асар 1404 йил март ойидаги Темурнинг Озарбайжоннинг Қорабоғида тургани воқеаси билан тугалланиб топширилади. Асарнинг Темур даврига оид қимматли маълумотлар беришидан ташқари яна бир муҳим жиҳати — ўзидан кейин Темур ҳаётига доир ёзилган кўплаб китобларга манба сифатида хизмат қилганлигидир.

Тарихчилар кенг оммаси томонидан Амир Темур ҳаёти ҳақида мукаммал асар сифатида баҳоланадиган навбатдаги асар Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома» асаридир. Яздий асарни Шоҳруҳ Мирзо буйруғига биноан 1425 йилда ёзиб тугатади. У асарни ёзишда ўзидан олдинги муаллифларга мурожаат қилади. Низомиддиннинг асари, юқорида айтганимиздек, Темур ҳаётининг сўнгги йилини баён қилмайди.

Яздийнинг асари турк хоқонлари ва мўғулларга бағишланган муқаддима билан бошланган ҳамда Амир Темур ҳаётининг саҳифалари муфассал баён этилган. Мазкур асар илк бор XVI асрда форс тилидан эски ўзбек тилига Шайбоний Кўчкунчихон буйруғига кўра Муҳаммад Али ибн Дарвеш Али ал-Бухорий томонидан таржима қилинган. 1519 йилда таржима қилинган ушбу асар энг мукаммал таржима ҳисобланади.

Асар яна икки бор эски ўзбекчага таржима қилинган. Улардан бири номаълум таржимон томонидан Яроқбий Қўнғирот деган киши буйруғига биноан 1550 йилда таржима қилинган бўлса, иккинчиси 1826 йили Шермуҳаммад Мунис тавсияси билан Хивада Худойберди ибн Қўшмуҳаммад Сўфи Хевақий тарафидан қилинган. Аммо Хивадаги таржима анча қисқартирилган шаклда эди.

Мазкур асар 1722 йили Францияда Петис де ла Круа томонидан Луи XIV ҳукмронлиги даврида француз тилига таржима қилинди. Бир йилдан кейин француз тилидан Ж. Дарби томонидан инглиз тилига ўгирилди.

Яна бир муҳим манба бу, шубҳасиз, Ибн Арабшоҳнинг «Ажайиб ал-Мақдур фит-тарихи Таймур» асаридир. Асар икки жилддан иборат бўлиб, биринчи жилдда Соҳибқироннинг болалиги, Самарқанд тахтини эгаллашидан вафотигача бўлган давр баён этилган бўлса, иккинчи жилдда унинг вафотидан кейин содир бўлган воқеалар, тахт учун курашлар баён этилган. Асарнинг аҳамияти шундаки, муаллиф ўз кўзи билан гувоҳ бўлган  воқеаларни баён қилган.

Асарнинг юқоридагилардан фарқли жиҳати шундаки, у араб тилида ёзилган ва Темур шахсиятига негатив баҳо бериш орқали ёндашилган. Юқоридаги ва бошқа кўплаб маҳаллий муаллифларнинг, жумладан, Ҳофизи Абру, Абдураззоқ Самарқандий, Мирхонд, Хондамир, Муиниддин Натанзий кабиларнинг асарларида Темур шахсияти улуғланса, Арабшоҳда юқориларга тескари тасвирланади.

Масалан, Темурнинг оқсоқланиши ҳодисасини бошқа муаллифлар жанг пайтида содир бўлган деса, Арабшоҳ қўй ўғирлаш жараёнида содир бўлган дея унинг ёшлигини қароқчиларга қиёслайди. Бунинг сабаби эса Арабшоҳ асли суриялик бўлиб, Темурнинг Шомдаги ғалабасидан кейин асир тушиб Самарқандга олиб келингани эди. Шунингдек, муаллиф Дамашқнинг вайрон қилинганини ўз кўзи билан кўргани ҳам унинг қалбида қандайдир доғ қолдирган бўлиши мумкин. Шунга қарамай, Арабшоҳ Темурнинг кучли шахс бўлганини ҳам тан олади.

Арабшоҳ асари кейинги даврдаги Европа тарихчилари томонидан Темур ҳаётига бағишланган кўплаб китобларда асосий манбалардан бири сифатида кенг фойдаланиб келинди. Асар оҳангига таъсир қилган яна бир омил шуки, у Самарқанддан кетгач, Хоразм, Мўғулистон, Дашти Қипчоқ, Сарой, Астрахан, Туркия каби кўплаб Темур томонидан бирма-бир забт этилган шаҳар ва давлатлардан ўтган ва у ердаги аҳолидан Темур ҳақидаги ҳикояларини тинглаган. Шулар асосида вужудга келган асарнинг бундай оҳангга эга бўлиши табиий жараён. Баъзи тарихчилар Арабшоҳнинг мазкур асарини энг объектив ёзилган асарлардан бири сифатида кўради.

Кенг жамоатчилик томонидан тан олинган яна бир муҳим манба Кастилия ва Леон қироли Генрихнинг элчиси Руи Гонсалез де Клавихонинг «Самарқандга саёҳат кундалиги» хотираларидир. Амир Темурнинг Усмонли султони Боязид Йилдирим устидан ғалаба қилгандан кейин Севилиядан денгиз орқали Самарқандга қараб отланган элчи йўлда юз берган воқеа-ҳодисаларни, Темур мамлакати ҳудудида эшитган ривоят ва ҳикояларни бирма-бир ҳикоя қилиб берган.

Асарда Ўрта Ер денгизи, Кичик Осиё, Қора денгиз бўйлари мамлакатлари, Шом, Озарбайжон, Эрон, Хуросон ўлкалари табиати ва географиясига оид маълумотлар ҳам ўрин олган. Унинг темурий шаҳзодалар Мироншоҳ ва Шоҳруҳ Мирзолар билан учрашувлари, Темур давлати хавфсизлик, почта хизмати, шунингдек, элчиларга кўрсатиладиган ҳурмат-иззат ҳақида қимматли маълумотлари мавжуд.

Асардан Темур даврига оид қурилишлар ҳақида ҳам манбалар келтирилган. Жумаладан, Шаҳрисабздаги Оқсарой, Самарқанддаги Жоме масжиди, Муҳаммад Султон мақбараси ва бошқа кўплаб шаҳарсозлик ишлари, Темур боғлари ва саройлари, уларнинг тузилиши ва у ерда ташкил этилган қабул маросимлари ҳақида батафсил маълумотлар берилган.

Темур ҳаётлик чоғида у билан учрашган ва уни кўрган Султония архиепископи Иоанн, Бавариялик Шилтбергер, тунислик Ибн Халдунлар ҳам Соҳибқирон ҳақида анча маълумотлар ёзиб қолдирган.

Ўзбек тарихчилигида катта эътибор бериладиган, бевосита Амир Темурнинг ўзи тарафидан ёзилгани иддао қилинадиган машҳур «Темур тузуклари» XVI асрда топилган бўлиб, кўплаб тарихчилар томонидан ҳақиқийлиги шубҳа остига олинади. Мутахассисларнинг фикрича, у ерда ёзилган маълумотлар Яздийнинг «Зафарнома»си билан бир хил. Яна бир сабаб тузуклар ҳақида Темур ҳақида ёзилган китобларда маълумот йўқлигидир.

Иккиламчи манбалар

Иккиламчи манбалар сифатида Амир Темур вафотидан кейин ўзигача мавжуд асарлар асосида ва ёзилган асарлар ҳамда европалик ва маҳаллий бир қатор темуршунос тарихчи олимларнинг асарларини келтириш мумкин. Али Яздий ва Ибн Арабшоҳнинг асарлари Темур вафотидан кейин ёзилган бўлишига қарамасдан уларни бирламчи манба сифатида келишига улардаги мукаммаллик сабаб қилиб кўрсатилади.

Бирламчи манбаларни тўлдириб келадиган асарлар яратган муаллифлар қаторига қуйидагиларни келтириб ўтиш мумкин. Ушбу муаллифлар ўзларининг тарихга аталган асарларида Темур ҳаёти ҳақида ҳам ҳикоя қилган ва ўз китобларида унга боблар бағишлаган.

Шундай асарлар қаторига Муставининг «Тарихи ҳайрат», Ҳофизи Абрунинг «Равзат ус-Сафо», Абдураззоқ Самарқандийнинг «Матла’ ус-саъдайн», Мирхонднинг «Равзат ус-сафо», Муиниддин Натанзийнинг «Хотиралар»и, арман тарихчиси Фома Месопскийнинг асарлари, Рене Груссенинг «Чўл империялари», рус тарихчиларидан Иваниннинг «Икки буюк саркарда» асарлари ва бошқа бир қатор француз тарихчиларининг асарларини киритишимиз мумкин.

Амир Темурнинг севимли набираси Мирзо Улуғбек ўзининг «Тарихи арбаи Улус» асарида Чингизхон авлодларининг тарихини баён қилиш билан бирган Амир Темурнинг ҳокимиятга келишигача бўлган воқеаларни ҳам ўз асарига киритиб кетади. Шунингдек, темурий Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳам Темур ва темурийлар ҳақида ўзининг машҳур «Бобурнома» асарида маълумотлар бериб ўтган.

Амир Темур ҳақида ёзган муалифлар ва уларнинг тегишли асарлари

Рўйхатни тузишда уни уч қисмга бўлинади. Дастлаб маҳаллий муаллифларнинг китоблар, ундан кейин хорижлик муаллифлар ва сўнгида бадиий асарларни келтирилади.

Маҳаллий муаллифлар қаторига Темурийлар давлати таркибига кирган ҳудудларда ижод қилган муаллифларни ҳам киритиш мақсадга мувофиқдир.

Шунингдек, XIX асрда Бухоро амирлигида фаолият юритган Аҳмад Дониш ҳам Амир Темур шахсиятига юксак баҳо берган. Афсуски, Аҳмад Донишнинг асарлари бизгача етиб келмаган. Совет Иттифоқи йилларида Темур шахсиятига қизиқиш ортиб борди. Бир қатор совет рус ва ўзбек тарихчилари у ҳақида китоблар ёзди. Василий Бартолд, Иброҳим Мўминов, Бўрибой Аҳмедов, Яйҳо Ғуломов, Эдвард Ртвеладзе каби тарихчилар ўз илмий фаолиятларида Темур ҳаётига доир муҳим изланишлар олиб борди.Шунингдек, Амир Темур ҳаёти ҳақида бошқа кўплаб соҳаларда, жумладан, кино, театр, мусиқада бадиий ҳамда ҳужжатли материаллар тайёрланди. Ўйлаймизки, Темур шахсияти ҳали кўп йиллар мобайнида тарихчиларнинг илмий ишлари мавзуси бўлиб келади. Зеро у дунёдаги энг мураккаб шахсиятлардан бири сифатида тарихда қолди.

Жаҳонгир Остонов тайёрлади.