Ko‘pincha endi o‘smirlikka qadam qo‘yayotgan bolalar va o‘qituvchilar o‘rtasida turli janjalli vaziyatlar ko‘zga tashlanadi. Ijtimoiy tarmoqlarda tarqaladigan videolarda o‘qituvchi va o‘quvchi bir-biriga ovozini balandlatgani, haqoratlagani, ba’zida esa vaziyat qo‘l ko‘tarish yoki kuch ishlatishgacha borgani kuzatiladi.
-2ZHVz3jA.jpg)
Ko‘pchilikni o‘ylantiradigan savollardan biri bu “Sinfda, umuman dars davomida o‘quvchilarni qanday qilib tinchlantirish mumkin?”, “Asabiylashgan va jahl otiga mingan o‘quvchini jismoniy kuch ishlatmay, baqir-chaqirlarsiz xotirjam qilsa bo‘ladimi?”
Bu kabi vaziyatlarda qo‘llash mumkin bo‘lgan ko‘plab strategiyalar mavjud, ammo buning uchun o‘quvchilarning miyasidagi holatni tushunish talab etiladi.
Xo‘sh, miyaning xulq-atvorga qanday aloqasi bor? Ko‘pincha biror kishining xulq-atvorini kuzatamiz va bevosita o‘sha vaziyatga qaratilgan strategiyalar haqida o‘ylaymiz. Ammo bunday yondashuvda xulq-atvorga sabab bo‘luvchi asosiy omil – miyani e’tibordan chetda qoldiramiz.
Miya barcha xatti-harakatlarni amalga oshiruvchi kuch hisoblanadi.
Inson xulq-atvorini shakllantiruvchi tuzilmalarni tushunish
O‘quvchilar ruhiy inqiroz holatida yoki yuqori darajada o‘zining xarakterini ko‘rsatganda, ularning miyasidagi amigdala (lot. corpus amygdaloideum so‘zidan) deb nomlangan qismi ishlayotgan bo‘ladi. Amigdala tashqi ta’sir yoki xavfli holatlarda organizmning himoya reaksiyalarini boshqaradi. Masalan, jang qilish (fight), qochish (flight) yoki qotib qolish (freeze) shular jumlasidan.
Bu tuzilma o‘quvchi tanasini xavf ostida his qilganida ishga tushadi va ularning xatti-harakatlariga ta’sir qiladi. Shu sababli bunday holatlarda xulq-atvorga to‘g‘ri yondashish uchun, avvalo, miyadagi ushbu jarayonni tushunish muhimdir.
Bunday qiyin paytlarda biz o‘quvchilardan xulq-atvorlarini o‘zgartirish uchun o‘zlarining prefrontal kortekslaridan (old miya qobig‘i) foydalanishni so‘raymiz. Lori Desautels o‘zining “Connections Over Compliance: Rewiring Our Perceptions of Discipline” (Bo‘ysunishdan ko‘ra aloqa o‘rnatish: Intizomni tushunish haqidagi qarashlarimizni qayta shakllantirish) kitobida tushuntirganidek, miyaning faoliyatini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, tartibsizlik holatida o‘quvchilarda prefrontal korteksi faoliyatini to‘xtatadi.
Miyaning mazkur qismi bizga qarorlar qabul qilish, mantiqiy fikrlash, harakatlarning natijasini tushunish va tanlovlarimiz oqibatlarini ko‘rishga yordam beradi. Shuningdek, u xatti-harakatlarimizni vaziyatga yoki ijtimoiy hayotga moslashtirishga imkon beradi. Ammo inqiroz holatida miyamiz mantiq, oqibat, sabab yoki muammolarda vaziyatni tahlil qilish qobiliyatini yo‘qotadi.
Shuning uchun inqiroz holatida bo‘lgan o‘quvchilar bilan ishlayotganda ularning hissiyotlari bilan (miyadagi amigdala reaksiyasiga) aloqani o‘rnatishimiz kerak. Hissiyotlarga va o‘quvchilar bilan munosabatlarning asosiga e’tibor qaratilgan strategiyalarni qo‘llash vaziyatni tinchlantirishga yordam beradi.
Bosiqlik va barqarorlik muhitini yarating
Inqiroz holatidagi o‘quvchilar bilan ishlashda nafaqat o‘quvchilarni tinchlantirish haqida, balki o‘zimizni boshqarishni ham o‘rganishimiz zarur. Bizning xotirjamligimiz va har qanday vaziyatda o‘zimizni boshqara olishimiz o‘quvchilar uchun xavfsiz muhit yaratishga yordam beradi.
O‘zimizni idora qilishda muhim jihatlardan biri bu izchillik hisoblanadi. Chunki nima yuz berishidan qat’i nazar, xotirjamlikni yo‘qotmasakkina, o‘quvchilarga yaxshi munosabatda bo‘lib barqarorlikni saqlashimiz mumkin. Shunda o‘quvchilar o‘zini chorasiz his qilgan paytlarda bizdan qanday najot kutishi mumkinligini biladi.
O‘zimiz va o‘quvchilarimiz uchun izchillik va barqarorlikni yaratganimizda, xotirjamlikni ham paydo qilamiz. Barqarorlik boshqaruvni ta’minlaydi. Qiyin xulq-atvorli bolalar bilan ishlash jarayonida pedagoglar uchun ishlab chiqarilgan CALM strategiyasi (connect — aloqa o‘rnatish, affirm — tasdiqlash, listen — tinglash, my plan — mening rejam) deb nomlangan izchil harakatlar ketma-ketligidan foydalanishimiz mumkin. Ushbu samarali vosita siz va o‘quvchilar uchun boshqaruv jarayoniga kirishishda yordam beradi.
C: Connect — o‘quvchilar bilan aloqa o‘rnating
Qiyin xulq-atvor egasi bilan birinchi marta to‘qnash kelganimizda salbiy xatti-harakatni to‘xtatish yoki boshqa tarafga yo‘naltirishdan oldin ushbu xulq-atvorga amigdalaning javobi sabab bo‘layotganini eslash muhim. O‘quvchilar bilan hissiy bog‘lanishimiz orqali ularning miyalariga signal berib, ularni tinchlanishi uchun muhit yaratishimiz mumkin.
Bunday holatga to‘qnash kelganimizda to‘xtab, quyidagilar haqida o‘ylashimiz kerak: Mening bu o‘quvchi bilan munosabatim qanday? U meni o‘ziga xavfsiz yordam beruvchi shaxs sifatida qabul qiladimi? O‘quvchiga uning tinchlanishida yordam berish niyatim borligini qanday yetkazishim mumkin?
Salbiy xulq-atvorni to‘g‘rilashdan oldin, avvalo, o‘quvchiga va uning miyasiga bog‘lanishimiz lozim. Ularning qiziqishlariga oid biror mavzuda fikr bildiring, sizga ko‘rinayotgan ijobiy xulq-atvorlari uchun maqtang. Samimiy ohangda gapiring hamda tinchlanish jarayonida ularga yordam berishni istayotganingizni eslatib o‘ting.
O‘quvchilar bilan aloqa o‘rnatishda “9 minut qoidasi”dan foydalanish mumkin.
“9 minut qoidasi” Jaak Panksepp tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, u bir kunda uchta uch daqiqalik mashqlar o‘quvchilarning o‘qish va emotsional farovonligini yaxshilashga yordam berishini ta’kidlaydi. Bu amaliyotning birinchi qismini kun boshida, ikkinchisini tushlik tanaffuslarida va uchinchisini kun yakunida qo‘llash asab tizimini tartibga solishga, emotsional barqarorlikni targ‘ib qilishga va munosabatlarni mustahkamlashga yordam beradi.
O‘quvchilar bilan turli usulda salomlashishlar, ertalabki uchrashuvlar va birozgina suhbat asab tizimining buzilishini bartaraf etib, o‘quvchilarga emotsiyalarni boshqarish, muammolarni hal qilish va ish xotirasini yaxshilashda yordam berishi mumkin.
Birinchi 3 daqiqada o‘quvchilar bilan aloqa o‘rnatish o‘yinlari o‘quvchilarning ijodkorligini rivojlantiradi. Masalan, “qog‘oz yirtish” amaliyotida ular qog‘ozni bo‘laklarga yirtib, dizaynlar yaratishi mumkin. “Suv ichish” mashqida o‘quvchilar piyoladan suv ichish davomida o‘zlarining kuchli tomonlari va ijobiy fazilatlarini bo‘lishishlari mumkin.
“Tasavvuringizni rivojlantiring” mashqida o‘quvchilarga turli qiziqarli savollar berish orqali ularning miyasini darsga tayyorlash mumkin. Masalan, “Olimpiadada qatnashish imkoni bo‘lsa, qaysi sport turida ishtirok etardingiz?”, “Odamlar sizni qanday eslab qolishini xohlaysiz?” va shunga o‘xshash savollar berib o‘quvchilarni o‘rganish jarayoniga jalb qilish mumkin.
Kun o‘rtasidagi 3 daqiqalik pauzalar o‘quvchilar uchun qayta tiklanishga yordam beradi. Masalan, “Mening eng sevimli dam olish joyim”da o‘quvchilar orzu qilgan manzillari haqida yozishi yoki rasm chizishi mumkin. “Hamkorlik hikoyalari”da esa o‘quvchilar o‘zlari chizgan suratlarni birlashtirib umumiy hikoya tuzishi mumkin. Bu paytda o‘quvchilar dam olishi, suv ichishi, yoki biror narsa tamaddi qilishi mumkin. Bu esa ularni kunning qolgan qismiga qayta tayyorlaydi.
Kun oxirida sarflanadigan 3 daqiqa tahlil va xulosalar qilishga qaratilishi mumkin. Bunda, masalan, o‘quvchilar o‘zlari erishgan biror yutuq haqida gapirib berishi mumkin, “Yakunni top” mashqi orqali o‘quvchilarga biror video qo‘yib, oxiri qanday tugashi haqida fikrlar so‘rash mumkin. Ushbu mashqlar o‘quvchilarga kunni ijobiy yakunlashga va keyingi kun uchun tayyorlanishga yordam beradi, ijodkorlikni mustahkamlaydi.
A: Affirm — ularning his-tuyg‘ularini tasdiqlang
O‘quvchining salbiy xulq-atvori ko‘pincha yordam so‘rashning bir usulidir. Bu o‘quvchi uni eshitishlarini xohlayotganini bildirishga harakat qilayotganini bildiradi. Ko‘pincha ular his-tuyg‘ulari va emotsiyalarini faqat shu tarzda ifodalash mumkin deb hisoblaydi. Agar biz ularning his-tuyg‘ularini tasdiqlab, emotsiyalarini ko‘rganimizni bildirsak, bu o‘quvchiga va uning miyasiga uning his-tuyg‘ulari inobatga olinayotganini bilish imkonini beradi.
Emotsional tarzda ilgari surilgan va tasdiqlovchi ishoralar o‘quvchiga biz ularni tinglayotganimizni bildiradi: “Men g‘azablanganingni bilaman; bunday paytda mening ham jahlim chiqardi”. “O‘sha vaziyatda men ham o‘zimni boshqara olmasligim mumkin edi — bu rostdan qiyin holat” deb vaziyatni yumshatish mumkin.
L: Listen — tinglang
Ba’zida bu biz kattalar uchun eng qiyin qism bo‘lishi mumkin. O‘quvchilarimiz xulq-atvorlarini baland ovozda namoyish etgan sari biz o‘zimizning bosiqroq tutishimiz kerak. Faqatgina tinglash emas, balki tinglayotganimizda ularni tushunishga harakat qilayotganimizni namoyish qilish juda muhimdir.
Tinchlantirish jarayonining bu bosqichida ko‘pincha o‘quvchi suhbatga kirishishni xohlayotgani yoki unga vaqt va makon kerak ekani haqida so‘rash kerak. O‘quvchilarga tinglayotganimizni bildiradigan iboralardan yoki savollardan foydalanish xavfsiz muhit yaratishda juda muhimdir: “Holatni menga yanada batafsil tushuntirib ber.” “O‘sha daqiqadagi his-tuyg‘ularingni tasvirlab ber”, “Bu voqea seni qattiq ranjitdimi?” kabi savollar berish mumkin.
AQSHning 20 ta shtatida o‘tkazilgan so‘rov natijalariga ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining 55 foizi, o‘rta sinf o‘quvchilarining 42 foizi, yuqori sinf o‘quvchilarning 40 foizi o‘zlarini yomon his qilganda yordam oladigan katta yoshli odamlarni topa olishadi. Emotsional yordam o‘quvchilarga his-tuyg‘ularini boshqarishda yordam beradi.
Emotsional yordam bu — his-tuyg‘ularni boshqarishda yordam hisoblanadi. Masalan, bola qayg‘usini kamaytirish uchun uni quchoqlab qo‘yishni so‘rashi yoki imtihondan oldin xavotir olib o‘qituvchiga yozishi mumkin.
Agar uni tushunadigan va ishonchli odamdan yordam olsa, foydali bo‘ladi. Deylik, uni quchoqlab qo‘yishlarini kutgan qizcha yoki o‘qituvchisiga xavotirlarini yozgan yigit o‘ziga kerakli tarzda javob olmasa, nima sodir bo‘ladi? O‘zi shunday holatlarda o‘quvchilar ularga yordam berishga tayyor kattalar borligini his qilishi uchun nima qilish kerak?
Emotsional yordam bo‘yicha tadqiqotlar, o‘quvchilarning hissiyotlarini hukm qilmasdan tinglash va ularning his-tuyg‘ulari tabiiy ekanini uqtirishni maslahat beradi. Shuningdek, emotsional yordam berishda o‘quvchilarning mental (aqliy) salomatligi, ijtimoiy kelib chiqishi va yon-atrofidagi odamlarning unga bo‘lgan munosabatini ham inobatga olish zarur.
M: My plan — mening rejam
O‘quvchilar amigdala javobidan chiqib, miyaning mantiq va qaror qabul qilish qobiliyatidan foydalana boshlaganda, biz ularni o‘z fikrlarini qayta ko‘rib chiqishga yoki galdagi qadamlarini rejalashtirishga undashni boshlashimiz mumkin.
Refleksiya xulq-atvorni o‘zgartirishning ajralmas qismidir va biz o‘quvchilarimizga turli vaziyatlardan chiqib ketishda yangi va ijobiy yo‘llarni yaratishda yordam berishning bir usulidir. Bu bosqichda o‘quvchilardan ko‘pincha quyidagi savollarni so‘rash o‘rinli:
- Keyingi safar bu his-tuyg‘ularni boshdan kechirganingda bizning keyingi qadamimiz qanday bo‘ladi?
- Keyingi safar nimani o‘zgartirishimiz mumkin?
- Bunday vaziyatda katta yoshli odamdan nima kutasan?
Xuddi biz inqiroz holatidan chiqib ketish uchun barqaror hislarga ega bo‘lishimiz kerak bo‘lgani kabi, o‘quvchilarimiz ham o‘zlarining izchil moslashuv strategiyalarini rivojlantirishda yordamga muhtoj. Bu bosqichda, biz ko‘pincha ular tongda kimdir bilan gaplashishni xohlaydimi yoki yo‘qmi, xafa bo‘lganda qayerda o‘zini xavfsiz sezishini yoki o‘sha paytlarda kattalardan qanday munosabat kutishlarini muhokama qilamiz.
Hozirgi paytda bu xulq-atvor va o‘zini tutishi miyaning vaziyatga javob beruvchi yagona yechimi hisoblanadi. Shuning uchun o‘quvchi muammosini hal qilishda o‘sha yo‘lni qo‘llaydi. Biz o‘quvchilarning miya holatini o‘rgana boshlaganimizda, bu xulq-atvorga qandaydir chora ko‘rishimiz kerak deb emas, balki unga yordam bera olishimiz mumkin bo‘lgan jarayon deb qarashni boshlaymiz.
O‘quvchi boshqarib bo‘lmaydigan xulq-atvorni namoyon qilganda u bilan birga bo‘lib, hamkorlikda boshqaruv jarayoniga kirishishimiz kerak. CALM strategiyasidan foydalanish bu jarayonni, o‘quvchini va o‘zimizni qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Chunki bizning maqsadimiz jazolovchi emas, ko‘makchi bo‘ladi.
Erkin G‘aybullayev
Xalqaro ta’lim eksperti
Izoh (0)