Markaziy Osiyodagi strategik va iqtisodiy o‘rnini mustahkamlash uchun muhim qadam sifatida Hindiston Eron bilan Chobahor portidan foydalanish bo‘yicha 10 yillik shartnoma imzoladi. Indian Ports Global Ltd. (IPGL) va Eronning Port va dengiz tashkiloti (PMO) o‘rtasida imzolangan ushbu uzoq muddatli shartnoma Hindistonga Chobahor port infratuzilmasining asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan Shahid Beheshti terminali ustidan operativ nazoratni taqdim etadi.
Bu kelishuv ikki tomonlama savdoni kengaytirishdan ko‘prog‘ini anglatadi, jumladan, Hindiston uchun Markaziy Osiyoning “yuragiga kirish” eshigi bo‘lib, mintaqadagi savdo dinamikasi va geosiyosiy munosabatlarni qayta belgilab beradi. Hatto Buyuk Ipak yo‘liga qadar miloddan avvalgi III asrda ham Hindistonning O‘rta Osiyo va Yevropa bilan aloqalari haqidagi dalillar mavjud.
Hindistonning Yevropa bilan qadimiy savdo aloqalari haqida dunyodagi eng qadimgi sanskrit “Rigveda”da, savdo yo‘llar va Hindiston yarimorolining g‘arbidagi qadimgi Forsning bir qismi bo‘lgan mintaqalar bilan o‘zaro aloqalar ta’kidlab o‘tilgan. Qadimiy hind risolasi “Arthashastra”da g‘arb yurtlari bilan savdo haqida so‘z yuritiladi, u bilvosita Tis deb nomlanuvchi Chobahor mintaqasini o‘z ichiga oladi.
Nima sababdan Chobahor porti Hindiston uchun katta ahamiyatga ega?
Eron janubi-sharqida, Xitoy nazoratidagi Gvadar porti yaqinida joylashgan Chobahor porti strategik va logistik afzalliklari bilan ajralib turadi. U ikkita asosiy terminalni, Shahid Kalantari va Shahid Beheshtini o‘z ichiga oladi, ularning har biri beshta to‘xtash joyi bilan jihozlangan va muhim yuk tashish imkoniyatlarini sezilarli darajada osonlashtiradi.
Eronning eng gavjum porti bo‘lgan Bandar Abbos va Chobahor porti Hind okeaniga to‘g‘ridan to‘g‘ri chiqish imkoniyatiga ega bo‘lib, Hormuz bo‘g‘ozi yoqasidagi chuqur suv portidir. Bandar Abbos portining port operatorlari hozirda AQSH sanksiyalari ostida. Bu geografik afzallik nisbatan katta yuk kemalarini osonlik bilan qabul qilish, tezkor va xavfsiz joylashtirish imkonini beradi, ayni vaqtda uni Hindistonga eng yaqin bo‘lgan Eron portiga aylantiradi. Masalan, Chobahor Gujaratning Kandla portidan atigi 550 dengiz milya va Mumbaydan 786 dengiz milya uzoqlikda joylashgan.
Strategik jihatdan Janubiy Osiyo, Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq bilan bog‘langan joyda joylashgan Chobahor porti Hindiston va Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi savdo uchun ideal tranzit markazi bo‘lib xizmat qiladi.
Ushbu port Hindistonga mintaqaviy savdo va logistika sohasida, ayniqsa, Pokiston yo‘nalishi orqali ko‘p uchraydigan tirbandliklarni chetlab o‘tishda muhim strategik ustunlikni taqdim qiladi.
Strategik ahamiyat, muqobil savdo yo‘li
Hindistonning Afg‘oniston va Markaziy Osiyoga olib boradigan anʼanaviy savdo yo‘llari ko‘p jihatdan turli yo‘llar orqali tranzitga bog‘liq edi. Biroq Chobahor porti Pokistonni chetlab o‘tuvchi boshqa bir muqobil yo‘l bo‘lib, shu bilan birga, Hindistonning boshqa mamlakatlarga qaramligini kamaytiradi. Bu mustaqillik uzluksiz savdo va geosiyosiy strategiyada hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Afg‘oniston va Markaziy Osiyoga chiqish imkoniyati
Chobahor Hindistonga Pokistonni chetlab o‘tib, Afg‘oniston va Markaziy Osiyoga chiqish uchun muqobil savdo yo‘lini taklif qiladi. Bu ayniqsa Hindiston-Pokiston munosabatlari keskinlashgan davrda Hindistonning strategik manfaatlari uchun juda muhim.
Port Hindiston, Eron, Rossiya va Yevropani bog‘lovchi multimodal tarmoq hisoblangan Xalqaro Shimol-Janub transport koridorining (INSTC) bir qismi bo‘lib, tranzit vaqtini va ushbu mintaqalar o‘rtasida tashiladigan yuk narxini kamaytiradi. Hindiston Chobahorni rivojlantirish orqali Eron va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari bilan savdo aloqalarini mustahkamlovchi savdo markazi tashkil etishni maqsad qilgan. Port Markaziy Osiyoning boy tabiiy resurslariga, jumladan, neft, tabiiy gaz va foydali qazilmalarga kirishni qulaylashtiradi.
Chobahor avvalo tijorat loyihasi sifatida tuzilgan bo‘lsa-da, strategik harbiy afzalliklarni ham o‘z ichiga oladi. Hindiston Hind okeanidagi dengiz floti ta’sirini kuchaytirish, dengiz faoliyatini kuzatish va dengiz aloqa yo‘nalishlari xavfsizligini ta’minlash uchun ushbu portdan foydalanishi mumkin.
Iqtisodiy manfaatlar
Chobahorning iqtisodiy samaradorligi yuqori. Chobahor to‘g‘ridan to‘g‘ri savdo yo‘lini ochish orqali Hindistonning Markaziy Osiyo, Afg‘oniston, Rossiya va Yevropaning resurslarga boy bozorlariga kirish imkoniyatini kengaytiradi. Bu Hindistonga savdo hamkorlari va yo‘nalishlarini diversifikatsiya qilish imkonini beradi, ayrim tranzit yo‘llariga suyanib qolish xavflarini kamaytiradi.
Hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, INSTC yo‘nalishi xarajatlarni 30 foizga va transport vaqtini 40 foizga tejash imkonini beradi, bu esa raqobatbardosh narxlarda yuk tashuvini ta’minlaydi. Ushbu afzallik, Qozog‘iston, O‘zbekiston kabi dengizga chiqish imkoniyati bo‘lmagan va boshqa Markaziy Osiyo davlatlari uchun ham foydalidir. Bu davlatlar Chobahor orqali Hind okeaniga chiqish va bozor imkoniyatlarini Hindistonga tomon kengaytirishga katta qiziqish bildirmoqda.
Hindistonning loyihaga qo‘l urishi 2015-yilning may oyida, Chobahor portini rivojlantirish bo‘yicha o‘zaro kelishuv memorandumi imzolangan paytdan boshlandi. 2016-yilning may oyida Hindiston, Eron va Afg‘oniston “Chobahor bitimi” nomidagi Xalqaro transport va tranzit yo‘lagini tashkil etish bo‘yicha uch tomonlama bitimni imzolagandi. Ushbu kelishuv Chobahorni asosiy tranzit nuqtasiga aylantirish, uch davlat o‘rtasida transport va savdo aloqalarini kuchaytirishga qaratilgan.
Yaqinda tuzilgan 10 yillik shartnoma Hindistonning uzoq muddatli strategik qarashlarini mustahkamlaydi. Hindistonning Shahid Beheshti terminali ustidan operativ nazorati portning savdo logistikasi va samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatish imkonini beradi. Ushbu rivojlanish katta sarmoyalarni jalb qilish va mintaqaviy savdo hamkorliklarini rivojlantirish, Chobahorning muhim logistika markazi sifatidagi rolini yanada mustahkamlashi kutilmoqda.
“Olis qo‘shnilar” — Markaziy Osiyo respublikalari bilan aloqalarni mustahkamlash
Hindistonga Chobahor portini operativ nazorat qilish muhim strategik va iqtisodiy manfaatlar egasi bo’lgan Markaziy Osiyo mintaqasidagi faoliyatini kengaytiradi. Bu hamkorlik Xitoy va Pokiston kabi boshqa kuchlarning ta’siriga qarshi, Hindistonga muqobil ravishda mintaqaviy savdo tarmoqlarida asosiy rolni o‘ynash imkonini beradi. Chobahor porti Hindistonning Markaziy Osiyo bozorlari va resurslariga erishish bo‘yicha kengaytirilgan strategiyasida muhim o’ringa ega bo‘lib, ko‘p qirrali rivojlanish platformasi zaminidir.
Mintaqaviy barqarorlik va iqtisodiy rivojlanish
Chobahor portining ishga tushirilishi iqtisodiy o‘sish va o‘zaro bog‘liqlikni rag‘batlantirish orqali mintaqaviy barqarorlikka hissa qo‘shishi kutilmoqda. Savdo yo‘llari va iqtisodiy faoliyatni kengaytirish Afg‘oniston va boshqa qo‘shni mamlakatlarda ish o‘rinlari va iqtisodiy imkoniyatlar yaratish orqali barqarorlikka erishishda yordam beradi. Ushbu barqaror iqtisodiy rivojlanish Hindiston mintaqasida tinchlik va barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan mushtarak maqsad sababchisidir.
Chobahor porti kelishuvi Hindistonning Markaziy Osiyoga nisbatan strategik va iqtisodiy siyosatida muhim bosqich hisoblanadi. Uzoq muddatli operatsion kelishuvni ta’minlash orqali Hindiston nafaqat an’anaviy to‘siqlarni chetlab o‘tadigan muhim savdo yo‘lini o‘rnatdi, balki o‘zini mintaqaviy savdo dinamikasida asosiy o‘yinchi sifatida ko‘rsatdi. Portning strategik joylashuvi va logistik afzalliklari uni Shimoliy-Janub xalqaro transport yo‘lagining asosiy nuqtasiga aylantirib, Hindiston va uning hamkorlari uchun katta iqtisodiy manfaatlar va’da qilmoqda.
Hindiston Chobahor portini rivojlantirish va ishga tushirishda davom etar ekan, savdoni kengaytirish, mintaqaviy barqarorlik va iqtisodiy o‘sish istiqbollari tobora oshib bormoqda. Bu kelishuv yaqin kelajakda Hindiston uchun Markaziy Osiyoga yangi eshiklarni ochib, o‘zaro hamkorlik va umumiy farovonlikni ta’minlaydi.
Chandan Kumar.
PhD (falsafa fanlari doktori), Dehli universiteti Satyavati instituti tarix kafedrasi assistenti
Izoh (0)