“Taxtdagi odamovi”. Saroyda yashashni istamagan va o‘zini oddiy professor hisoblagan yevropalik diktator — Salazar taqdiri

Antonio de Salazar oddiy universitet o‘qituvchiligidan hukumat rahbariga aylanib, Portugaliyani qariyb 40 yil davomida boshqardi va G‘arbiy Yevropaning so‘nggi diktatoriga aylandi. U betobligi sabab hokimiyatdan chetlatilganini ham bilmadi, har kuni faqatgina bir nusxada o‘zi uchun chop etilgan gazetalarni o‘qirdi. Quyida bosh vazir lavozimida uzoq yillar ishlab, mamlakatdagi iqtisodiy holatni tubdan o‘zgartirib yuborgan Salazar haqida hikoya qilamiz.

Xizmatchi-diktator

“U shu qadar sokin diktator ediki, aksariyat yevropaliklar Portugaliyada diktatura mavjudligini bilmasdi ham”, — deya hazil qilishardi Antoniu Salazar haqida. U harbiy ham, ommaviy harakat yetakchisi ham, inqilobchi ham emasdi.

Bu esa rejimga qarshi bo‘lganlarni ta’qib qiladigan maxfiy politsiyaga ega bo‘lishga, avtoritarizmni o‘rnatish va cheksiz hokimiyatni qo‘lga kiritishga xalaqit qilmadi. Umuman olganda, diktatura mavjud zamonaviy davlatlardan farqli o‘laroq, Portugaliyada o‘lim jazosi va ommaviy repressiya yo‘q edi. Salazar hokimiyatda bo‘lgan davrida 15 mingga yaqin inson hibsga olingan.

“Antoniu Salazar — dengizchi Genrixdan keyin eng buyuk portugal”, — deyiladi Life jurnalining 1940-yilgi sonida.

Vazirlar Mahkamasi raisi, Koimbra universiteti professori, ziyoli, kelishgan va ehtiyotkor — u o‘zgalar ishonchiga osongina kira olardi. Salazarning atrofidagilar yoqimli tabassumi, ajoyib soch turmagi va o‘ziga yarashgan kostyumi uning muvaffaqiyati siri ekanini tan olardi. Shu kabi kostyumlar sabab uni “xizmatchi-diktator” deb ham atashgan.

Ruhoniylik yo‘lida

Antoniu Salazar Portugaliya shimolida kichik yerlarga egalik qiluvchi oilada dunyoga keladi. Ota-onasi juda xudojo‘y bo‘lgani sabab u yoshligida ruhoniy bo‘lishni ham istagan. Ammo keyinroq o‘ylab ko‘rib, hujjatlarini mamlakatdagi eng qadimiy universitetlardan birining yuridik fakultetiga topshiradi va uni a’lo baholarga tamomlaydi. Bir necha yildan keyin Salazar shu yerning o‘zida dars bera boshlaydi. Umuman olganda, undan yaxshi lektor chiqmaydi — ko‘plab talabalar uchun u juda zerikarli edi.

Antoniuning atrofidagilar u o‘zini biroz g‘alati tutayotgani haqida gapira boshlaydi. Erkak rostdan ham odamovi edi: kamgap, yopiq, kamtar, chekmaydigan, alkogol ichmaydigan, raqs va musiqaga qiziqadigan, ayollar bilan romantik munosabatlardan qochadigan. Shu bilan birga, ayollar yig‘ilgan davralar unga yoqar, Salazar go‘zallikdan hayratga tushishni ma’qul ko‘rardi.

Aytishlaricha, Salazarning sevgi bobida omadi chopmagan. Yosh o‘qituvchiligi vaqtida u katta yer egasi bo‘lgan insonning qiziga dars bera boshlaydi. Ular orasida iliq tuyg‘ular paydo bo‘ldi va yoshlar oila qurishga qaror qiladi. Ammo qizning onasi pedagog va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatlar noodatiyligini payqab qolib, Salazarni quvib soldi.

Mish-mishlardan yana biriga ko‘ra, u Mariya ismli o‘z xizmatkori bilan ham yaqin munosabatda bo‘lgan. Ammo bu ikki do‘st yoki ona va o‘g‘il munosabatlari kabi edi, ayol bo‘lsa qachondir ularning aloqasi o‘zgacha tus olishiga umid qilardi. Hokimiyat tepasiga kelgach Salazar yanada yopiq insonga aylandi — u har qanday ommaga ko‘rinish berishdan qocha boshladi. Mamlakat aholisi uning kabineti derazalari ostida qo‘llab-quvvatlov namoyishini o‘tkazsa ham, Salazar pardani tushirib qo‘yadi, deya hazillashardi.

1926-yilda Portugaliyada harbiy to‘ntarish yuz beradi. Hokimiyatga kelgan isyonkor generallar mamlakat iqtisodiyotiga bog‘liq muammolarni qanday hal etishni bilmasdi — ular buning uchun yetarlicha bilimga ega emas edi. Salazar bu vaqtda eng yaxshi gumanitar-mutaxassislardan hisoblanardi. Armiya zudlik bilan unga murojaat qilgani ajablanarli emas.

Natijada general Antoniu di Karmona va Salazar qariyb 20 yil davomida mamlakatni “prezident” hamda bosh vazir sifatida boshqardi.

Salazar joylardagi korrupsiyaga tezda barham berdi, inflyatsiyani yengdi va budjetni tartibga keltirdi. Sobiq professorning qo‘lida sekin-asta butun hukumat to‘plana boshladi. Salazar aslida hukumat raisi edi, unga sodiq harbiylar esa — “prezident”. Ular diktatorning hokimiyatiga ko‘z olaytirmas va uning vakolatlarini uzaytirib borardi, xolos. Rasmiy tadbirlarga borish ularning majburiyati hisoblanardi, shu sababdan bunday mas’ullardan biriga hatto “lenta qiruvchi” degan nom ham berishgan.

Ispaniyadagi fuqarolar urushi davrida Salazar Frankoga bir necha ming ko‘ngilli yuboradi, shuningdek, isyonchilar uchun yuklar ortilgan nemis va italyan kemalariga portlarni ochib, uni qo‘llab-quvvatlaydi. Bunga rahmat sifatida Adolf Gitler tomonidan u zamonaviy “Yunkers” samolyotlarini qo‘lga kiritadi.

Ikkinchi jahon urushi boshlanganidan keyin Portugaliya yetakchisi o‘zini ehtiyotkor tuta boshlaydi: uning rejimi fashizmga yaqin bo‘lsa-da, mamlakat Angliyaning an’anaviy ittifoqchisi hisoblanardi. Shunda Salazar “yurish” qiladi: Lissabon Londonning ittifoqchisi bo‘lib qolishini, shu bilan birga, urushda betaraflik tamoyillariga rioya qilishini bildiradi. Ushbu qaror mamlakat uchun nafaqat tinchlik, balki katta daromad ham olib keldi.

Portugaliya Gitlerga qarshi tuzilgan koalitsiyaga, shuningdek, Uchinchi reyx va uning ittifoqchilariga noyob volfram metallini sotishda katta foyda ko‘ra boshlaydi. Ammo mamlakatning boyib ketishiga buning o‘zi yetmasdi. Zamondoshlarining xotirlashicha, Portugaliya o‘sha yillarda ulkan qora bozorga aylangan. “Urush domida bo‘lgan sayyohlar  uchun mamlakat dunyoning eng jozibador maskani sifatida ko‘rinardi. Bu yerda elektr bor, ovqatlar kartochka bo‘yicha tarqatilmaydi, do‘konlar oziq-ovqat mahsulotlariga to‘la”, — deya ta’riflagandi inglizlardan biri.

Davlat rahbari Yevropadagi “diktator-hamkasblari” tanlagan yo‘ldan ketmadi. Shaxsga sig‘inish uning uchun yot edi — portugallar yetakchisiga atab haykallar o‘rnatmadi, shahar va ko‘chalarga uning nomini bermadi. Boshqa mamlakatlarning yetakchilaridan farqli o‘laroq, u ancha kamtar hayot kechiradi. 1912-yildan boshlab Belen saroyi uning rasmiy qarorgohi hisoblangan. Ammo u yerda yashaganlik uchun rahbarlar har oy 100 ming real to‘lashi talab etilardi. Salazar hokimiyat tepasiga kelgach, ushbu qonunni bekor qiladi, biroq hashamatli qarorgohga ko‘chib o‘tmaydi. Lissabondagi ijara kvartirasi unga ma’qulroq edi.

Mamlakat yetakchisining yagona nozik joyi — hashamatli avtomobillarga ishtiyoqida edi. Uning o‘zi mashina boshqarishni yaxshi ko‘rardi. 1955-yilda unga ikkita mashina — Rolls-Royce Silver Cloud va Bentley S-Series olib kelishadi.

“Biz faqat yaxshi yangiliklarni yasaymiz”

Boshqa masalalarda Salazar ancha sovuqqon hisoblanardi. Davlat rahbarining yaqinlariga ko‘ra, u oldingidek o‘zini universitet xodimi deya hisoblar, rahbarlik lavozimini esa uzoq vaqtga cho‘zilgan xizmat safari deb atardi. Shu sababdan u har yili universitetga o‘zi uchun navbatdagi akademik ta’til berishlarini so‘rab maktub yo‘llardi.

Urushdan keyin Salazar ko‘pchilik uchun zamonaviylikdan chekingan inson sifatida ko‘rina boshlaydi. U mamlakat uchun erkin saylovlar, majburiy ta’lim, tibbiyot tizimi va ko‘p partiyalik nima uchun kerakligini rostdan tushunmas edi.

Portugaliya koloniyalariga nisbatan pozitsiyasi ham qattiq edi. 1961-yilda mamlakatning Osiyo va Afrikada sakkizta mustamlakasi mavjud bo‘lib, Salazar ularning hech biriga mustaqillik berishni xohlamasdi. Xalqaro hamjamiyat bosimi ham bunga yordam bermaydi.

Salazarning o‘zi 36 yillik boshqaruvi davomida biror marta ushbu mustamlaka hududlarning birortasida bo‘lmagan, Portugaliyaning bunday hududlari borligini ham rad etib kelgan. Oqibatda mazkur hududlarda qo‘zg‘olonlar boshlanadi va ularni bostirish uchun mamlakat budjetining uchdan bir qismi yo‘naltiriladi.

Yosh portugallar mustamlaka hududlarda hokimiyatni saqlab qolish yo‘lida kurashish o‘rniga mamlakatdan qochishni ma’qul ko‘rdi. Hukumat bunga hech qanday chora ko‘ra olmadi, faqatgina o‘z fuqarolarining diniy qarashlaridan kelib chiqib, ularni ko‘ndirish hamda mustamlaka hududlardagi harbiy xizmatga majburlash yo‘lidan bordi. Butun boshli rejim faqatgina Salazarning shaxsiy obro‘si hisobiga ushlab turildi.

1968-yilda o‘zining tebranma kursisida o‘tirgan Salazar yiqilib tushadi va uning boshi qattiq lat yeydi. Bosh miyaga quyilgan qon uning omon qolishiga imkon bermaydi. U shifoxonada bir oy yotgan bo‘lsa-da, mamlakat rahbari hisoblanardi. Ammo ko‘p o‘tmay yangi bosh vazirni tayinlashga qaror qilinadi. Natijada liberal professor Marselu Kaetanu lavozimga tayinlanadi.

Salazarning hammaslaklari unga yomon xabarni yetkazishni istamaydi — o‘limiga qadar u mamlakat rahbarligidan ketganini bilmay yashadi. Shifokor va hamshiralarga mamlakatdagi real vaziyat haqida gapirmaslik topshiriladi. Salazar har kuni “Vazirlar Mahkamasi” yig‘ilishini o‘tkazar, oldiga olib kelgan hujjatlarga imzo chekar va qo‘l ostidagilarga buyruq berardi.

79 yoshli qariya uchun hatto hukumat gazetasining alohida variantini chop etishadi — yagona nusxada. Unda Salazarning kayfiyatiga ta’sir qiladigan yangiliklar bo‘lmasdi. Aynan shu sabab amerikaliklarni yomon ko‘rgan Salazarga astronavtlar Oyga qo‘nganini aytishmaydi ham.

1970-yilda Portugaliya diktatori vafot etadi. Umrining so‘nggi kunlariga qadar u o‘zini mamlakat bosh vaziri deya hisobladi. So‘rovlarga ko‘ra, u mamlakatdagi eng mashhur yetakchilardan biri bo‘lib qolgan.