Forbes jurnali Shveysariyani dunyodagi eng ekologik toza davlat deb topgan (100 balldan 95,5 ball). Reytingni tuzishda ekspertlar birinchi navbatda chiqindilarni boshqarish tizimining ishlashini baholagan. Shveysariyada bitta ham chiqindi poligoni qolmagan, barcha chiqindilar yangi tovarlar yoki energiyaga aylantiriladi. Bu qanday amalga oshirilishi haqida “Daryo” hikoya qiladi.
Konfederatsiyadagi chiqindilarni yig‘ish va qayta ishlash jarayoni Shveysariya soati kabi ishlaydi. Mamlakatda dunyoda birinchi bo‘lib “nol” dafn marosimiga erishilgan. Shveysariyada bitta ham chiqindi poligoni yo‘q. Ular 2000-yilda qonun bilan taqiqlangan. Ammo aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan axlat konteynerlari ko‘pligi bo‘yicha mamlakat dunyoda birinchi o‘rinda turadi. Lekin har doim ham shunday bo‘lmagan.
Tarix
Bunga ishonish qiyin, ammo 80-yillarning boshlarida Shveysariyadagi ekologik vaziyat dahshatli edi: kichkina mamlakatda chiqindini utilizatsiya qilish uchun shunchaki joy qolmagan. Chiqindixonalar to‘lib-toshgan, tuproq, yerosti suvlari va daryolar chirigan chiqindilar bilan ifloslana boshlagan. Biologik xilma-xillik pasayib borgan. Mamlakat ekologik falokat yoqasida edi. Favqulodda choralar talab etilgan. Chiqindilarni yo‘q qilishning prinsipial jihatdan yangi tizimini yaratishga qaror qilindi. Bu — chiqindilarni alohida yig‘ish, ularni mahsulot va energiya sifatida qayta ishlash majmualarini qurish, jarimalarning qat’iy tizimi va “chiqindi” politsiyasini o‘z ichiga olar edi.
“Iflos qilgan odam to‘laydi”
Shveysariya RSO (Hududiy ogohlantirish) tizimining asosiy prinsipi — “iflos qilgan odam to‘laydi”. U barcha toifalarda birdek ishlaydi — yirik korporatsiyalardan tortib mamlakat fuqarolarigacha. Chiqindilarni umuman ajratishni istamaydiganlar uchun 11, 35 va 60 litrlik maxsus belgilar qo‘yilgan sumkalar sotiladi. 60 litrli sumkalar taxminan 3,8 frank turadi. Bu pul saralash va qayta ishlashga ketadi. Lekin hamma joyda qog‘oz, karton, shisha, metall, plastmassa va oziq-ovqat chiqindilari uchun alohida idishlar mavjud. Katta do‘konlarda ko‘pincha batareyalar, lampochkalar va plastik butilkalarni yig‘ish punktlari bo‘ladi. Ayniqsa, atrof-muhit haqida qayg‘uradigan yoki shunchaki pulni tejashni xohlaydiganlar uchun yana ellik turdagi konteynerlar mavjud.
Bundan tashqari, maxsus chiqindi tashish mashinalari shahar va qishloqlarni kezib, jadval asosida har xil turdagi qattiq maishiy chiqindilarni to‘playdi. Misol uchun, Rojdestvo archalari 7-yanvarda qat’iy ravishda yig‘ib olinadi. Ulgurmaganlar archalarni qayta ishlash punktiga o‘zlari olib kelib topshirishi kerak.
Shveysariyaliklarning chiqindilarni qayta ishlash usuli ishlatilgan choy paketini “saralash” misolida tasvirlangan. Paket yorlig‘i qog‘oz solingan idishga, choy barglari esa oziq-ovqat chiqindilariga, qog‘oz qisqichlari metallga, qolgan qismlari bo‘lsa aralash chiqindilarga tashlanadi. Muhimi, deyarli hamma shunday qiladi. Chiqindilarni boshqarish madaniyati bolalikdan singdirilgan.
“Chiqindi” politsiyasi RSO qoidalarini buzuvchilarni “ovlaydi”. Zamonaviy texnologiyalardan foydalangan holda, ular noto‘g‘ri joyda yoki markirovkasiz qoldirilgan paketlar tarkibini tahlil qiladi va egasini osongina aniqlaydi. Bunday e’tiborsizlik uchun jarimalar “osmon” — qonunni buzganlik uchun 3000 frank, sud xarajatlari uchun yana 530 frank ketadi. Shu sababdan omadini sinab ko‘rishga tayyor odamlar kam.
Qayta ishlash
Shveysariyada 30 dan ortiq qattiq maishiy chiqindilarni qayta ishlash majmualari mavjud. Chiqindilarning 53 foizi yangi mahsulotlar uchun xomashyoga aylantiriladi. Fraksiyalarning ayrim toifalari uchun bu ko‘rsatkich 96 foizga yetadi. Qayta ishlash bo‘yicha yetakchilar:
- Shisha — 96 foiz;
- Alyuminiy qutilar — 92 foiz;
- Qog‘oz — 90 foiz;
- Plastik butilkalar — 82 foiz;
- Batareyalar — 71 foiz.
Shu bilan birga, shveysariyaliklar qayta ishlanadigan materiallarning tarkibi qanday o‘zgarishini sinchkovlik bilan kuzatib boradi va tom ma’noda har bir foiz uchun kurashadi.
Chiqindilarni yoqish zavodi
Qayta ishlatib bo‘lmaydigan chiqindi, ya’ni “dumlar” chiqindilarni energiyaga aylantiradigan zavodlar uchun yoqilg‘i bo‘lib xizmat qiladi. Ular chiqindi poligonlarining o‘rnini egallaydi. Mamlakat bo‘ylab 30 dan ortiq shunday korxona faoliyat ko‘rsatmoqda, bir qancha yangilari qurilmoqda. Qurilish maydonini tanlashda asosiy mezon qulay logistikadir. Shuning uchun bunday korxonalar shahar markazlarida va Alp tog‘lari etaklaridagi yaylovlar orasida joylashgan.
Chiqindi to‘kiladigan xonalarda past bosim saqlanadi. Ichkarida havo so‘rib olinadi, bu yoqimsiz hid tarqalishining oldini oladi. Ezilgan chiqindilar 1 200 daraja haroratda panjara ustida yondiriladi. Bunday sharoitda barcha zararli moddalar — dioksinlar va furanlar yo‘q qilinishi kafolatlanadi.
Tutunli gazlar o‘zidagi issiqlikni suvga berib, uni bug‘ga aylantiradi, bu esa turbinani yurgizadi. Shu tarzda elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Gazlar bo‘lsa ko‘p bosqichli tozalash tizimiga kiradi. Dastlab, ular so‘ndirilgan ohak va faol uglerod bilan o‘zaro reaksiyaga kirishadi, so‘ngra filtrdan o‘tadi va kullari qolib ketadi. Natijada quvurdan toza bug‘ chiqadi. Uning tarkibini korxona xodimlarining o‘zi ham, mustaqil ekspertlarni jalb qiluvchi hokimiyat organlari ham nazorat qilib turadi.
Shveysariya zavodlari Hitachi Zosen Inova texnologiyasidan foydalangan holda ishlaydi, ushbu texnologiya asosida butun dunyo bo‘ylab 500 dan ortiq zavod qurilgan.
Shveysariya federal atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmasining chiqindilarni boshqarish bo‘limi sobiq rahbari Gans-Piter Farnining so‘zlariga ko‘ra, mamlakatdagi dioksinlarning eng katta manbayi bu chiqindilarni gulxanda yoqishdir. Bunga metallurgiya ishlab chiqarish va kimyoviy sintez korxonalari hissa qo‘shmoqda. Chiqindilarni yoqish zavodiga kelsak, mamlakatdagi o‘nlab zavodlar yiliga 2-3 gramm dioksin chiqaradi. Bu juda kichik raqam.
Chiqindilarni yoqish natijasida hosil bo‘lgan energiya Syurix, Bern, Lyusern va boshqa ko‘plab shaharlardagi turar joy binolarini issiqlik bilan ta’minlaydi. Hozirda Shveysariyadagi zavodlar taxminan 70 foiz quvvat bilan ishlamoqda. Mamlakat qo‘shnilardan ixtiyoriy ravishda chiqindi sotib oladi. Qayta ishlanishi kerak bo‘lgan har 10 konteyner chiqindi xorijdan keladi. Natijada, Shveysariya boshqalarning chiqindilaridan uch karra foyda oladi. Avval chiqindini qabul qilgani uchun, keyin qayta ishlanadigan materiallar uchun va nihoyat energiya uchun.
Shu tariqa Shveysariya 30 yil ichida ekologik falokatdan qutulib, dunyodagi eng toza davlatga aylandi va hatto bundan mo‘maygina pul ishlab keladi.
Izoh (0)