Forbes журнали Швейцарияни дунёдаги энг экологик тоза давлат деб топган (100 баллдан 95,5 балл). Рейтингни тузишда экспертлар биринчи навбатда чиқиндиларни бошқариш тизимининг ишлашини баҳолаган. Швейцарияда битта ҳам чиқинди полигони қолмаган, барча чиқиндилар янги товарлар ёки энергияга айлантирилади. Бу қандай амалга оширилиши ҳақида “Дарё” ҳикоя қилади.
Конфедерациядаги чиқиндиларни йиғиш ва қайта ишлаш жараёни Швейцария соати каби ишлайди. Мамлакатда дунёда биринчи бўлиб “ноль” дафн маросимига эришилган. Швейцарияда битта ҳам чиқинди полигони йўқ. Улар 2000 йилда қонун билан тақиқланган. Аммо аҳоли жон бошига тўғри келадиган ахлат контейнерлари кўплиги бўйича мамлакат дунёда биринчи ўринда туради. Лекин ҳар доим ҳам шундай бўлмаган.
Тарих
Бунга ишониш қийин, аммо 80 йилларнинг бошларида Швейцариядаги экологик вазият даҳшатли эди: кичкина мамлакатда чиқиндини утилизация қилиш учун шунчаки жой қолмаган. Чиқиндихоналар тўлиб-тошган, тупроқ, ерости сувлари ва дарёлар чириган чиқиндилар билан ифлослана бошлаган. Биологик хилма-хиллик пасайиб борган. Мамлакат экологик фалокат ёқасида эди. Фавқулодда чоралар талаб этилган. Чиқиндиларни йўқ қилишнинг принципиал жиҳатдан янги тизимини яратишга қарор қилинди. Бу — чиқиндиларни алоҳида йиғиш, уларни маҳсулот ва энергия сифатида қайта ишлаш мажмуаларини қуриш, жарималарнинг қатъий тизими ва “чиқинди” полициясини ўз ичига олар эди.
“Ифлос қилган одам тўлайди”
Швейцария RSО (Ҳудудий огоҳлантириш) тизимининг асосий принципи — “ифлос қилган одам тўлайди”. У барча тоифаларда бирдек ишлайди — йирик корпорациялардан тортиб мамлакат фуқароларигача. Чиқиндиларни умуман ажратишни истамайдиганлар учун 11, 35 ва 60 литрлик махсус белгилар қўйилган сумкалар сотилади. 60 литрли сумкалар тахминан 3,8 франк туради. Бу пул саралаш ва қайта ишлашга кетади. Лекин ҳамма жойда қоғоз, картон, шиша, металл, пластмасса ва озиқ-овқат чиқиндилари учун алоҳида идишлар мавжуд. Катта дўконларда кўпинча батареялар, лампочкалар ва пластик бутилкаларни йиғиш пунктлари бўлади. Айниқса, атроф-муҳит ҳақида қайғурадиган ёки шунчаки пулни тежашни хоҳлайдиганлар учун яна эллик турдаги контейнерлар мавжуд.
Бундан ташқари, махсус чиқинди ташиш машиналари шаҳар ва қишлоқларни кезиб, жадвал асосида ҳар хил турдаги қаттиқ маиший чиқиндиларни тўплайди. Мисол учун, Рождество арчалари 7 январда қатъий равишда йиғиб олинади. Улгурмаганлар арчаларни қайта ишлаш пунктига ўзлари олиб келиб топшириши керак.
Швейцарияликларнинг чиқиндиларни қайта ишлаш усули ишлатилган чой пакетини “саралаш” мисолида тасвирланган. Пакет ёрлиғи қоғоз солинган идишга, чой барглари эса озиқ-овқат чиқиндиларига, қоғоз қисқичлари металлга, қолган қисмлари бўлса аралаш чиқиндиларга ташланади. Муҳими, деярли ҳамма шундай қилади. Чиқиндиларни бошқариш маданияти болаликдан сингдирилган.
“Чиқинди” полицияси RSО қоидаларини бузувчиларни “овлайди”. Замонавий технологиялардан фойдаланган ҳолда, улар нотўғри жойда ёки маркировкасиз қолдирилган пакетлар таркибини таҳлил қилади ва эгасини осонгина аниқлайди. Бундай эътиборсизлик учун жарималар “осмон” — қонунни бузганлик учун 3000 франк, суд харажатлари учун яна 530 франк кетади. Шу сабабдан омадини синаб кўришга тайёр одамлар кам.
Қайта ишлаш
Швейцарияда 30 дан ортиқ қаттиқ маиший чиқиндиларни қайта ишлаш мажмуалари мавжуд. Чиқиндиларнинг 53 фоизи янги маҳсулотлар учун хом ашёга айлантирилади. Фракцияларнинг айрим тоифалари учун бу кўрсаткич 96 фоизга етади. Қайта ишлаш бўйича етакчилар:
- шиша — 96 фоиз;
- алюминий қутилар — 92 фоиз;
- қоғоз — 90 фоиз;
- пластик бутилкалар — 82 фоиз;
- батареялар — 71 фоиз.
Шу билан бирга, швейцарияликлар қайта ишланадиган материалларнинг таркиби қандай ўзгаришини синчковлик билан кузатиб боради ва том маънода ҳар бир фоиз учун курашади.
Чиқиндиларни ёқиш заводи
Қайта ишлатиб бўлмайдиган чиқинди, яъни “думлар” чиқиндиларни энергияга айлантирадиган заводлар учун ёқилғи бўлиб хизмат қилади. Улар чиқинди полигонларининг ўрнини эгаллайди. Мамлакат бўйлаб 30 дан ортиқ шундай корхона фаолият кўрсатмоқда, бир қанча янгилари қурилмоқда. Қурилиш майдонини танлашда асосий мезон қулай логистикадир. Шунинг учун бундай корхоналар шаҳар марказларида ва Альп тоғлари этакларидаги яйловлар орасида жойлашган.
Чиқинди тўкиладиган хоналарда паст босим сақланади. Ичкарида ҳаво сўриб олинади, бу ёқимсиз ҳид тарқалишининг олдини олади. Эзилган чиқиндилар 1 200 даража ҳароратда панжара устида ёндирилади. Бундай шароитда барча зарарли моддалар — диоксинлар ва фуранлар йўқ қилиниши кафолатланади.
Тутунли газлар ўзидаги иссиқликни сувга бериб, уни буғга айлантиради, бу эса турбинани юргизади. Шу тарзда электр энергияси ишлаб чиқарилади. Газлар бўлса кўп босқичли тозалаш тизимига киради. Дастлаб, улар сўндирилган оҳак ва фаол углерод билан ўзаро реакцияга киришади, сўнгра филтрдан ўтади ва куллари қолиб кетади. Натижада қувурдан тоза буғ чиқади. Унинг таркибини корхона ходимларининг ўзи ҳам, мустақил экспертларни жалб қилувчи ҳокимият органлари ҳам назорат қилиб туради.
Швейцария заводлари Hitachi Zosen Inova технологиясидан фойдаланган ҳолда ишлайди, ушбу технология асосида бутун дунё бўйлаб 500 дан ортиқ завод қурилган.
Швейцария федерал атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бошқармасининг чиқиндиларни бошқариш бўлими собиқ раҳбари Ганс-Питер Фарнининг сўзларига кўра, мамлакатдаги диоксинларнинг энг катта манбайи бу чиқиндиларни гулханда ёқишдир. Бунга металлургия ишлаб чиқариш ва кимёвий синтез корхоналари ҳисса қўшмоқда. Чиқиндиларни ёқиш заводига келсак, мамлакатдаги ўнлаб заводлар йилига 2-3 грамм диоксин чиқаради. Бу жуда кичик рақам.
Чиқиндиларни ёқиш натижасида ҳосил бўлган энергия Цюрих, Берн, Люцерн ва бошқа кўплаб шаҳарлардаги турар жой биноларини иссиқлик билан таъминлайди. Ҳозирда Швейцариядаги заводлар тахминан 70 фоиз қувват билан ишламоқда. Мамлакат қўшнилардан ихтиёрий равишда чиқинди сотиб олади. Қайта ишланиши керак бўлган ҳар 10 контейнер чиқинди хориждан келади. Натижада, Швейцария бошқаларнинг чиқиндиларидан уч карра фойда олади. Аввал чиқиндини қабул қилгани учун, кейин қайта ишланадиган материаллар учун ва ниҳоят энергия учун.
Шу тариқа Швейцария 30 йил ичида экологик фалокатдан қутулиб, дунёдаги энг тоза давлатга айланди ва ҳатто бундан мўмайгина пул ишлаб келади.
Изоҳ (0)