“Yonimda AQSH va sovet hukumatining samolyoti portlagan” — 17 yoshida II Jahon urushiga borgan va besh yil umrini frontda o‘tkazgan otaxon Bekseit Baymurzayev bilan suhbat (foto, video)

“Daryo” internet nashri 9-may “Xotira va qadrlash” kuni arafasida II Jahon urushida mardonavor qatnashgan insonlar bilan suhbatda bo‘ldi. Ularning yoshi asr bilan tenglashayotgan bo‘lsa-da, urush azobini unutishgani yo‘q. 

Bekseit Baymurzayev 1924-yilning 10-may kuni Toshkent viloyatidadagi O‘rtasaroy ovulida dunyoga kelgan. Urushga chaqirilgan yili u bor yo‘g‘i 17 yoshda bo‘lgan. Bir vaqtning o‘zida uning oilasidan uch o‘g‘il urushga safarbar etilgan. O‘sha vaqtda qahramonimiz Pedagogika texnikumida birinchi bosqichida o‘qir va harbiy  xizmat haqida tasavvuri ham yo‘q edi. 

“Urush o‘chog‘ida kechgan yetti yil”

— Asli millatimiz qozoq, ammo Toshkent viloyatining O‘rtasaroy ovulida dunyoga kelganman. Avval bu yerlar keng dala edi. Aholisi oddiy o‘tovlarda yashab, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanardi. Urush boshlangan yili Pedagogika o‘quv yurtiga o‘qishga kirgandim.

1942-yili oilamizdan uch o‘g‘il urushga safarbar etildi. Baymurzayev Momay akamning o‘lgani haqida qoraxat keldi. Baymurzayev Tog‘ay akam bilan ikkimiz sog‘-omon qaytib keldik. U yillarda otam ancha keksayib qolgandi. 1945-yil urush tugagandan keyin bizning qo‘shinni Germaniyani qayta qurishga jalb etishgan va harbiy xizmatim yana ikki yilga surilgan. Otam rahmatlining bundan xabari bo‘lmay, har kuni meni kutib olish uchun vokzalga borgan ekan. Tong otganida eshak aravasiga o‘tirib, 30 chaqirim yo‘lni bosib, kelayotgan eshalondan meni izlagan ekan. Onamga “Ko‘nglim sezyapti Bekseit o‘g‘lim qaytadi”, deb ko‘p aytgan ekan. Bu jarayon bir necha yil davom etgan va uyga qaytganimda otam yig‘lab kutib olgandi. 

“Zaharli gaz bilan odamlarni o‘ldirishardi”

— Qishloqdan urushga ketgan yigitlarning bor-yo‘g‘i 10 tasi uyiga qaytib kelgan. Qolgani qirilib ketdi. Hatto, nemis armiyasi sovet askarlarini o‘q bilan emas, gaz bilan zaharlab o‘ldirishni ham yo‘lga qo‘ydi. Katta o‘rmon va dalalardagi akoplarda dushman pisib yotar va kutilmaganda hujum qilardi. Ana o‘sha damda tinchlikning qadriga yetkanmiz. Har bir askarning bitta kiyimi bo‘lardi. Yomg‘ir-qorli kunda ham boshqa kiyim berilmasdi. Ho‘l kiyim egnimizda qurirdi. 

8-may kuni ertaga urush tugaydi, deyishdi. Quvonib tursak, soat olti bo‘lmay turinglar deyishdi. Polsha va Chexoslovakiyada urush boshlanib ketdi. Urush qattiq bo‘ldi. Hatto asboblarni ko‘taradigan askar ham qolmadi. Jarohat olganlar ham ko‘p edi. 10-may kuni 10-11 lar atrofida Amerika va sovet hukumatining ikki samolyoti oldimizga kelib portladi. Ko‘pchilik o‘ldi, tirik qolganlar esa qochdi. Keyin bilsak, Vlasov degan general Stalin bilan kelisholmay, nemislar tomonga o‘tib ketgan ekan. Keyin uni bizga qarshi qo‘ygan ekan.

“Odamlar o‘qishni emas, qorin to‘ydirishni o‘ylashardi”

— Urush tugagach hammasi yaxshi bo‘lib ketishiga ishonardik. Ammo qonli urushning asorati ancha vaqtgacha odamlarni qiynadi. Ochlik va ishsizlik qishloqlar tugul shaharda ham sezilardi. Kolxozda hisobchi yo‘qligi uchun shu yo‘nalishda tahsil oldim. Ammo bu sohada ko‘p ishlolganim yo‘q. Boisi, kolxozning nomi bor edi-yu, unda qilinadigan ishning o‘zi yo‘q. Hisobchiga ish bo‘lmagandan keyin pedagogika o‘quv yurtidagi o‘qishimni tiklashga qaror qildim. Urushdan qaytgan yilim onam uylantirib qo‘ygan, ro‘zg‘or boshga tushgandan keyin ishlashim kerak edi. 1948-yili o‘g‘il farzandli bo‘ldim, unga Qurolbek deb ism qo‘ydik. Xullas, pedagogika o‘quv yurtini tamomlab, maktabga ishga kirdim. Kolxozdagi maktab abgor ahvolda edi, o‘quvchilari ham juda siyrak bo‘lgan. Chunki odamlar o‘qishni emas, qorin to‘ydirish haqida o‘ylashardi. Bolalar yoz-qishda ovuldan ancha uzoqdagi maktabda o‘qishlarini istamay, kolxoz binosidan joy olib maktab tashkil qilganman. Keyinchalik Nizomiy nomidagi Pedagogika institutida ham o‘qidim va o‘zim tashkil qilgan maktabda uzoq yillar direktori bo‘lib ishladim.

“Maktabni hashar qilib ta’mirlaganmiz”

— Hayotda tashabbuskor inson bo‘lish kerak. “Anavi qilib bersin”, deb o‘tiraversa hech narsa o‘zgarmaydi. Bu ovul markazdan ancha uzoqligi uchun elektr energiyasi va gaz yetib kelmagandi. 1961-yili markazga borib vaziyatni tushuntirganimdan keyin O‘rtasaroyga elektr simlarini tortib kelishgan.

Maktabimiz binosi ham juda achinarli ahvolda edi. Bolalar birinchi o‘rinda o‘qishi kerak, deb xalqning yordami bilan hashar qilib, sinfxonalarni ta’mirlaganmiz. Urushdan avval muallimlik qilgan insonlar ham maosh olmagani uchun ishni tashlab, dalada ketmon chopardi. Kitoblar taqchilligini esa umuman gapirmasa ham bo‘ladi. Butun boshli maktabda bitta Rossiyadan kelgan kitob bo‘lardi. 

“Ayolim bilan 66 yil birga yashadik”

— Ayolim Guloyim bilan 4 nafar farzandni voyaga yetkazdik. Farzandlarimning bari o‘qituvchilikni tanladi. Uning asli kasbi tarbiyachilik bo‘lsa-da, o‘qituvchilarning taqchilligi sabab u ham maktabga ishga kirdi. Ma’lumoti oliy bo‘lmasa ham bolalar bilan tezda til topishib ketardi. Erta tongda turib, kolxoz sigirlarini sog‘ardi, undan keyin maktabga ishga borib, darslardan keyin dalada ketmon chopardi. 

Hozir shuncha imkoniyatlar bo‘lsa ham yoshlar to‘ydan keyin bir yil yashab, ajrashib ketyapti. Men ayolim bilan 66 yil birga yashadim. Juda qiyin kunlarni boshdan kechirdik. Biror marta noligani yo‘q. Ayolim 86 yoshida vafot etdi, uning qadri har doim bilinadi. Chunki u nima istayotganimni mendan ham yaxshi biladigan inson edi.

“Uzoq umr ko‘rishning siri...”

— Uzoq umr ko‘rishning siri nimada deb ko‘p so‘rashadi. Uni men ham bilmayman. Chunki hammasi Allohdan. Men ham hamma insonlar qatori yashayman. Faqatgina umrimiz doimiy xarajatda o‘tdi. Katta o‘g‘lim Qurolboy Toshkentda yashaydi, 75 yoshga to‘ldi. U ham katta yigit bo‘lib qoldi. Uning ham nabira, evara va chevaralari bor. Shu kunlarni ko‘rganimizga ming shukr. O‘tgan umrimdan roziman. Hurmat ko‘rib yashadik.

Eshigimga “Bu yerda urush qatnashchisi” yashaydi deb yozib qo‘yishgan. Har doim holimdan xabar olib, sovg‘a-salomlar bilan kelishadi. Chiroyli kiyinib kelgan maktab o‘quvchilarini ko‘rsam havasim keladi. Haqiqatan ham ular baxtli. Ilohim urush bo‘lmasin, u hech kimga ro‘ynolik olib kelmaydi. Urushning zahmati o‘zbek xalqiga ham ancha yillar o‘z ta’sirini o‘tkazdi.

Esholon to‘la navqiron yigitlarning jasadi, yig‘lagan onalar, beva qolgan ayollar yetim bolalar... Bularni eslash ham juda og‘ir, — deydi II Jahon Urushi qatnashchisi Bekseit Baymurzayev.