Yangi tahrirdagi O‘zbekiston konstitutsiyasiga majburiy mehnatni taqiqlashga oid kengaytirilgan modda kiritilmoqda. Kasaba uyushmalari federatsiyasi bo‘lim mudiri Nodira G‘oyibnazarova “Daryo”ga bergan intervyusida ushbu moddada ko‘zda tutilgan muhim jihatlarni sharhladi.
Majburiy mehnatga oid norma kengayadi
Yangilanayotgan konstitutsiyada majburiy mehnatga doir norma kengaytirilmoqda. Yaʼni amaldagi konstitutsiyaning 37-moddasida majburiy mehnat taqiqlangani belgilangan bo‘lsa, yangi normada bolalar mehnatini taqiqlash ham qo‘shilmoqda.
“Sud qarori bilan tayinlangan jazoni ijro etish tartibidan yoxud qonunda nazarda tutilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi. Bolalar mehnatining bolaning sog‘lig‘iga, xavfsizligiga, axloqiga, aqliy va jismoniy rivojlanishiga xavf soluvchi, shu jumladan uning taʼlim olishiga to‘sqinlik qiluvchi har qanday shakllari taqiqlanadi”.
Sud qarori bilan tayinlangan jazoni ijro etish tartibi tushunarli. Boshqa holatlar nimalardan iborat, degan savol tug‘iladi. Bunda harbiy xizmatni o‘tash, favqulodda vaziyatlar, yaʼni turli tabiiy ofatlar vaqtida, epidemiyalar tarqalganda fuqarolar vijdonan bajaradigan ishlar majburiy mehnat hisoblanmaydi.
Aynan shu normalarni konstitutsiyaga kiritilishi xalqning xohishi bilan bo‘lmoqda. Nega mazkur qoidalar konstitutsiyaga kiritilishi so‘raldi? Chunki boshqa normativ hujjatlardagi qoidalar vakolatli davlat organlari tomonidan o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin. Ammo norma asosiy qonunga kiritilarkan, unga xalq ovoz bermoqda. Buni faqat xalqning xohishi bilan o‘zgartirish mumkin. Va bu, to‘g‘ridan to‘g‘ri ishlovchi norma bo‘ladi. Uni osongina o‘zgartirishning imkoniyati bo‘lmaydi.
Albatta biz hozir “bola mehnati yo‘q, majburiy mehnatni bartaraf etdik”, deb eʼtirof etyapmiz. Lekin majburiy mehnat xavfi hamisha bo‘ladi.
“Majburiy mehnat qurbonlari ko‘proq muhojirlar”
Xalqaro tadqiqotlarga ko‘ra, majburiy mehnat holatlari mehnat migrantlarimiz orasida ko‘p uchraydi. Ular o‘z mamlakatini tashlab, boshqa davlatlarga borib ishlamoqchi bo‘lganida, u yerdan tanish-bilish topadi yoki uni ishga taklif qilgan tomon bilan maʼlum shartlashuvlar bo‘ladi. Ishga taklif qilgan tomon chiptalar olib berishi, yo‘l xarajatlarini qoplashi mumkin. Migrant unga ishonib chet elga boradi, lekin qoplangan xarajatlar to‘lovi albatta bo‘ladi. Ularni to‘lash uchun ishlab pul topish kerak.
Bu orada muhojir qayerdadir yashashi kerak va hakozo. Oqibatda qoplangan xarajatlarini qaytarish uchun topgan pulini bersa, o‘zining turmush zaruratlariga pul yetkaza olmaydi. Sekin-asta u zamonaviy qullikka o‘tib boradi. Belgilangandan ortiq ishlashga majbur bo‘ladi. Chunki unga endi tazyiq o‘tkaziladi. Fuqarolik pasportini olib qo‘yish yoki katta qarzdorlikka kiritib yuborish orqali ham u qullikka mahkum qilinadi. Hozirda shu kabi majburiy mehnatlarni taqiqlash masalasi butun dunyo hamjamiyati eʼtiborida. Va O‘zbekiston xalqi ham bevosita “bu modda bizning konstitutsiyamizda bo‘lsin, bizning qonunimizga kirsin”, deb bergan taklif juda to‘g‘ri va o‘rinli deb hisoblaymiz.
“Paxtani majburan teradigan davrlar o‘tdi”
Sir emas, paxtaga olib chiqish yoki dala ishlariga jalb etish holatlari nafaqat o‘qituvchilar, tibbiyot xodimlari, balki talabalar, o‘quvchilar orasida ham ko‘p edi. O‘qituvchi taʼlim berish, tibbiyot xodimi davolash va malakasini oshirib borish o‘rniga 2–3 oy, baʼzida yarim yillab dalada ishlashiga to‘g‘ri kelardi. Biz buning oqibatlarini ko‘rdik.
Talabalik davrimni eslayman, ozgina o‘qish bo‘lardi va haroratning qanday ekaniga qaramay paxta dalalariga borilardi. Yaʼni bu majburiy mehnat edi.
Lekin bugun unday emas. Buni xalqaro hamjamiyat ham tan olyapti. Albatta, bular osonlikcha bo‘lgani yo‘q. Xalqaro kuzatuvchilar kelib, O‘zbekistonni nazorat qilishi, o‘zimizdagi fuqarolik institutlarining befarq emasligi, davlat boshqaruv organlari, hattoki milliy komissiya tashkil etilgani natijasida mamlakatda majburiy mehnat bartaraf etildi. Xalqaro hamjamiyat ham “O‘zbekiston boshqa davlatlarga ham namuna bo‘la oladigan davlatlar qatoriga kirdi”, deb eʼtirof etdi.
Bolalar mehnatiga qo‘yilayotgan taqiq
Xalqaro mehnat tashkiloti maʼlumotlariga ko‘ra, bugungi kunda 218 million nafar bola majburiy mehnat qurbonidir. Shundan 89 million nafari xavfli va zararli ishlarda mehnat qilmoqda.
Konstitutsiyamizda bolaning sog‘lig‘iga, xavfsizligiga, jismoniy, aqliy, ruhiy rivojlanishiga va uning taʼlim olishiga xavf soladigan har qanday majburiy mehnatning taqiqlanishi kelajak rivojiga ham juda katta hissa qo‘shadi.
Bolalarga 16 yoshdan ishlashga ruxsat beryapmiz. Bunda mehnat davomiyligi haftasiga 36 soatdan oshmasligi belgilanyapti. To‘g‘ri, 15 yoshdan yoki undan kichik yoshda ham ishlash mumkin. Biroq buning ham o‘z chegaralari bor. Masalan, 16 yoshdan kichik bolalarni ota-onalarining yozma roziligi bilan madaniy tomosha tadbirlarida, ijodiy jarayonlarda mehnat qilishi mumkin.
Ammo u qandayligi, yaʼni og‘irmi yoki yengil mehnatligiga albatta eʼtibor qaratishimiz lozim. Masalan, bolaning xavfli ishlarda ishlashi taqiqlanadi. Bugungi kunda 18 yoshgacha bo‘lgan, voyaga yetmagan bolalarning xavfli ishlarda ishlashini taqiqlash bo‘yicha 8 mingdan ortiq ro‘yxat tasdiqlangan. Masalan, og‘ir ishlarga yuk ko‘tarish bilan bog‘liq ishlar kiradi.
Men oddiyroq, hayotimizda uchraydigan ayrim misollarni keltirmoqchiman. Masalan, savdo sohasini, tamaki mahsulotlari, spirtli ichimliklar sotuvini olaylik. Bolani sotuvchilikka o‘tqizib qo‘ysak. U pulni oladi, kartadan pul yechadi, hech bir og‘ir joyi yo‘q-ku, deb o‘ylashingiz mumkin. Lekin bolaning maʼnaviyatiga salbiy taʼsir o‘tkazishi sababli bu ishlar taqiqlangan.
Islombek Umaraliyev suhbatlashdi
Izoh (0)