Янги таҳрирдаги Ўзбекистон конституциясига мажбурий меҳнатни тақиқлашга оид кенгайтирилган модда киритилмоқда. Касаба уюшмалари федерацияси бўлим мудири Нодира Ғойибназарова “Дарё”га берган интервьюсида ушбу моддада кўзда тутилган муҳим жиҳатларни шарҳлади.
Мажбурий меҳнатга оид норма кенгаяди
Янгиланаётган конституцияда мажбурий меҳнатга доир норма кенгайтирилмоқда. Яъни амалдаги конституциянинг 37-моддасида мажбурий меҳнат тақиқлангани белгиланган бўлса, янги нормада болалар меҳнатини тақиқлаш ҳам қўшилмоқда.
“Суд қарори билан тайинланган жазони ижро этиш тартибидан ёхуд қонунда назарда тутилган бошқа ҳоллардан ташқари мажбурий меҳнат тақиқланади. Болалар меҳнатининг боланинг соғлиғига, хавфсизлигига, ахлоқига, ақлий ва жисмоний ривожланишига хавф солувчи, шу жумладан унинг таълим олишига тўсқинлик қилувчи ҳар қандай шакллари тақиқланади”.
Суд қарори билан тайинланган жазони ижро этиш тартиби тушунарли. Бошқа ҳолатлар нималардан иборат, деган савол туғилади. Бунда ҳарбий хизматни ўташ, фавқулодда вазиятлар, яъни турли табиий офатлар вақтида, эпидемиялар тарқалганда фуқаролар виждонан бажарадиган ишлар мажбурий меҳнат ҳисобланмайди.
Айнан шу нормаларни конституцияга киритилиши халқнинг хоҳиши билан бўлмоқда. Нега мазкур қоидалар конституцияга киритилиши сўралди? Чунки бошқа норматив ҳужжатлардаги қоидалар ваколатли давлат органлари томонидан ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин. Аммо норма асосий қонунга киритиларкан, унга халқ овоз бермоқда. Буни фақат халқнинг хоҳиши билан ўзгартириш мумкин. Ва бу, тўғридан тўғри ишловчи норма бўлади. Уни осонгина ўзгартиришнинг имконияти бўлмайди.
Албатта биз ҳозир “бола меҳнати йўқ, мажбурий меҳнатни бартараф этдик”, деб эътироф этяпмиз. Лекин мажбурий меҳнат хавфи ҳамиша бўлади.
“Мажбурий меҳнат қурбонлари кўпроқ муҳожирлар”
Халқаро тадқиқотларга кўра, мажбурий меҳнат ҳолатлари меҳнат мигрантларимиз орасида кўп учрайди. Улар ўз мамлакатини ташлаб, бошқа давлатларга бориб ишламоқчи бўлганида, у ердан таниш-билиш топади ёки уни ишга таклиф қилган томон билан маълум шартлашувлар бўлади. Ишга таклиф қилган томон чипталар олиб бериши, йўл харажатларини қоплаши мумкин. Мигрант унга ишониб чет элга боради, лекин қопланган харажатлар тўлови албатта бўлади. Уларни тўлаш учун ишлаб пул топиш керак.
Бу орада муҳожир қаердадир яшаши керак ва ҳакозо. Оқибатда қопланган харажатларини қайтариш учун топган пулини берса, ўзининг турмуш заруратларига пул етказа олмайди. Секин-аста у замонавий қулликка ўтиб боради. Белгилангандан ортиқ ишлашга мажбур бўлади. Чунки унга энди тазйиқ ўтказилади. Фуқаролик паспортини олиб қўйиш ёки катта қарздорликка киритиб юбориш орқали ҳам у қулликка маҳкум қилинади. Ҳозирда шу каби мажбурий меҳнатларни тақиқлаш масаласи бутун дунё ҳамжамияти эътиборида. Ва Ўзбекистон халқи ҳам бевосита “бу модда бизнинг конституциямизда бўлсин, бизнинг қонунимизга кирсин”, деб берган таклиф жуда тўғри ва ўринли деб ҳисоблаймиз.
“Пахтани мажбуран терадиган даврлар ўтди”
Сир эмас, пахтага олиб чиқиш ёки дала ишларига жалб этиш ҳолатлари нафақат ўқитувчилар, тиббиёт ходимлари, балки талабалар, ўқувчилар орасида ҳам кўп эди. Ўқитувчи таълим бериш, тиббиёт ходими даволаш ва малакасини ошириб бориш ўрнига 2–3 ой, баъзида ярим йиллаб далада ишлашига тўғри келарди. Биз бунинг оқибатларини кўрдик.
Талабалик давримни эслайман, озгина ўқиш бўларди ва ҳароратнинг қандай эканига қарамай пахта далаларига бориларди. Яъни бу мажбурий меҳнат эди.
Лекин бугун ундай эмас. Буни халқаро ҳамжамият ҳам тан оляпти. Албатта, булар осонликча бўлгани йўқ. Халқаро кузатувчилар келиб, Ўзбекистонни назорат қилиши, ўзимиздаги фуқаролик институтларининг бефарқ эмаслиги, давлат бошқарув органлари, ҳаттоки миллий комиссия ташкил этилгани натижасида мамлакатда мажбурий меҳнат бартараф этилди. Халқаро ҳамжамият ҳам “Ўзбекистон бошқа давлатларга ҳам намуна бўла оладиган давлатлар қаторига кирди”, деб эътироф этди.
Болалар меҳнатига қўйилаётган тақиқ
Халқаро меҳнат ташкилоти маълумотларига кўра, бугунги кунда 218 миллион нафар бола мажбурий меҳнат қурбонидир. Шундан 89 миллион нафари хавфли ва зарарли ишларда меҳнат қилмоқда.
Конституциямизда боланинг соғлиғига, хавфсизлигига, жисмоний, ақлий, руҳий ривожланишига ва унинг таълим олишига хавф соладиган ҳар қандай мажбурий меҳнатнинг тақиқланиши келажак ривожига ҳам жуда катта ҳисса қўшади.
Болаларга 16 ёшдан ишлашга рухсат беряпмиз. Бунда меҳнат давомийлиги ҳафтасига 36 соатдан ошмаслиги белгиланяпти. Тўғри, 15 ёшдан ёки ундан кичик ёшда ҳам ишлаш мумкин. Бироқ бунинг ҳам ўз чегаралари бор. Масалан, 16 ёшдан кичик болаларни ота-оналарининг ёзма розилиги билан маданий томоша тадбирларида, ижодий жараёнларда меҳнат қилиши мумкин.
Аммо у қандайлиги, яъни оғирми ёки енгил меҳнатлигига албатта эътибор қаратишимиз лозим. Масалан, боланинг хавфли ишларда ишлаши тақиқланади. Бугунги кунда 18 ёшгача бўлган, вояга етмаган болаларнинг хавфли ишларда ишлашини тақиқлаш бўйича 8 мингдан ортиқ рўйхат тасдиқланган. Масалан, оғир ишларга юк кўтариш билан боғлиқ ишлар киради.
Мен оддийроқ, ҳаётимизда учрайдиган айрим мисолларни келтирмоқчиман. Масалан, савдо соҳасини, тамаки маҳсулотлари, спиртли ичимликлар сотувини олайлик. Болани сотувчиликка ўтқизиб қўйсак. У пулни олади, картадан пул ечади, ҳеч бир оғир жойи йўқ-ку, деб ўйлашингиз мумкин. Лекин боланинг маънавиятига салбий таъсир ўтказиши сабабли бу ишлар тақиқланган.
Исломбек Умаралиев суҳбатлашди
Изоҳ (0)