So‘nggi yillarda inson huquqlarini himoya qilishning qonunchilik va tashkiliy-huquqiy bazasini mustahkamlash, inson huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlarni milliy qonunchilikka implementatsiya qilish va xalqaro majburiyatlarni bajarish, shuningdek, inson huquqlarini himoya qilish masalalari yuzasidan xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni faollashtirishga doir tizimli ishlar olib borilmoqda.
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasi inson huquqlari bo‘yicha 80 dan ortiq xalqaro hujjatlarga, jumladan, BMTning 6 ta asosiy shartnomasi va 4 ta fakultativ protokoliga qo‘shilgan bo‘lib, ularning amalga oshirilishi yuzasidan BMTning Inson huquqlari bo‘yicha kengashi va shartnomaviy qo‘mitalariga muntazam ravishda milliy ma’ruzalarni taqdim etib kelmoqda.
Bunchalik e’tibor berilayotgan davlat manfaatidan ham yuqori qo‘yilayotgan inson huquqlarining o‘zi nima?
Inson huquqlari – har bir insonning millati, yashash joyi, jinsi, etnik kelib chiqishi, tanasining rangi, dini, tili va boshqa belgilaridan qat’iy nazar, ajralmas huquqlaridir. Barcha odamlar har qanday turdagi kamsitishlarni istisno qilgan holda, inson huquqlaridan bir xilda foydalanish huquqiga egadirlar. Ushbu huquqlar o‘zaro bog‘liq va ajralmasdir.
Aynan shu tamoyil “Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasi”ning 1-moddasida “Barcha odamlar erkin tug‘iladi va qadr-qimmati va huquqlari bo‘yicha tengdir” deb qat’iy belgilangan. Shu bilan birga, inson huquqlarini tan olish nafaqat ularni amalga oshirish huquqini, balki muayyan majburiyatlarni bajarishni ham anglatadi. Xalqaro huquqqa muvofiq, davlatlar inson huquqlarini hurmat qilish, himoya qilish va ularni ro‘yobga chiqarish majburiyatlarini o‘z zimmalariga oladilar.
Shuning uchun konstitutsiyaviy qonun loyihasining 19-moddasini takomillashtirish, aniq mexanizmlar bilan to‘ldirish zaruriyati tug‘ildi. Ushbu moddada O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi hamda davlat bir-biriga nisbatan o‘zaro huquq va majburiyatlar bilan bog‘liqligi belgilanmoqda.
Davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladi. Davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida mas’uldirlar.
Fuqarolarning huquq va erkinliklari cheklanishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Ya’ni fuqarolarning yashash huquqi, shaxsiy qadr-qimmatini muhofaza etish, shaxsiy hayot daxlsizligi huquqi, vijdon erkinligi va e’tiqod erkinligi huquqi kabilar cheklanishi mumkin emas.
Fuqarolar o‘z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning, davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklariga putur yetkazmasliklari shart.
Inson huquqlarini himoya qilish, davlatning inson huquqlarini amalga oshirishga aralashmaslik va ularni cheklashdan tiyilishini anglatadi. Inson huquqlarini himoya qilish majburiyati davlatdan huquqbuzarliklarning oldini olishni talab qiladi. Inson huquqlarini amalga oshirilishi esa davlatga insonning asosiy huquqlarini to‘sqinliksiz amalga oshirilishini kafolatlash majburiyatini yuklaydi.
Insonning huquq va erkinliklari qonunlarning, davlat organlari, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari, ularning mansabdor shaxslari faoliyatining mohiyati va mazmunini belgilaydi.
Davlat organlari tomonidan insonga nisbatan qo‘llaniladigan huquqiy ta’sir choralari mutanosiblik prinsipiga asoslanishi va qonunlarda nazarda tutilgan maqsadlarga erishish uchun yetarli bo‘lish hamda manfaatdor shaxslarga imkon qadar qiyinchilik tug‘dirmasligi kerak.
Endilikda inson bilan davlat organlarining o‘zaro munosabatlarida yuzaga keladigan qonunchilikdagi barcha ziddiyatlar va noaniqliklar inson foydasiga talqin etiladi.
Ayni paytda mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlardan Inson huquqlari bo‘yicha Milliy markaz, Oliy Majlis Inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman) yuqorida belgilangan vazifalarni to‘laqonli bajarish yo‘lida xizmat qilib kelmoqda.
Bundan tashqari Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining Milliy strategiyasining qabul qilinishi ham davlatning o‘z fuqarolari bilan munosabatga kirishishida alohida huquq va majburiyatlarga ega bo‘lishi, davlat va fuqarolar bir-biri oldida mas’ul bo‘lmasa ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmasligi, faqatgina o‘zaro huquq va majburiyatlar hamohangligi natijasida qonun ustuvorligini o‘rnatishni, adolatli, qudratli davlatni, Yangi O‘zbekistonni barpo etishni bildiradi.
Zero, qonun – qonun ustuvorligi ta’minlash uchun asos hisoblanmaydi. Qonunlar mutanosib ravishda davlat manfaatiga xizmat qilsa, xalq irodasini ifoda etgan bo‘lsa, ijtimoiy-iqtisodiy holatini, moliyaviy manfaatlarini inobatga oladigan, qadriyatlarini hisobga oladigan norma shakllangan bo‘lsagina, bunday qonunni amalda qo‘llash – qonun ustuvorligini o‘rnata oladi.
Gulruh Agzamova,
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati
Izoh (0)