Iqtisodchi Behzod Hoshimov Samarqandda bo‘lib o‘tgan iqtisodiy forum doirasida “Daryo” muxbiriga intervyu berdi. Suhbatda O‘zbekistondagi iqtisodiy muammolar, xususan, erkin savdo, budjet taqsimlash, davlat qarzi va xususiylashtirish masalalarida so‘z bordi.
O‘zbekistonda savdoni erkinlashtirish zaruriyati haqida fikrlaringiz?
Savdoni erkinlashtirish uchun bugun yaxshi kun. Kecha yaxshiroq edi. Ertaga yomon. Ya’ni qancha erta erkinlashtirsak shuncha yaxshi. Bu ishni besh yil oldin ham qilsak bo‘lardi, hozir ham qilish kerak va kechiktirmaslik lozim.
Umid qilaman, lekin qachon bo‘lishini bilmayman, O‘zbekistonda savdo erkin bo‘ladi va biz Jahon savdo tashkilotining to‘laqonli a’zosiga aylanamiz.
Savdoni erkinlashtirishning bir qancha jabhalari mavjud. Masalan, davlat mulklarini xususiylashtirish. O‘zbekiston uchun xususiylashtirish juda dolzarb. Bu jarayonni adolatli hamda shaffof qilish va shunga jamiyatni to‘liq ishontirish kerak. O‘shandagina samaradorlik bo‘ladi. Agar xususiylashtirish ochiq, shaffof va adolatli bo‘lmasa, jamiyatning xususiylashtirish jarayonlariga nisbatan shubhasi bo‘ladi. Shubha bo‘lsa, bu masalani yana qanchadir yillardan keyin qayta ko‘rib chiqilishiga to‘g‘ri keladi. Va bu juda ham yomon. Shuning uchun o‘ylaymanki, xususiylashtirishni tez va adolatli qilish kerak. Savdoni tez erkinlashtirish zarur va iloji boricha xalqaro savdo tashkilotlariga a’zo bo‘lishimiz ham tezlashishi kerak.
Iqtisodiyotda xususiylashtirishdan tashqari yana qaysi nuqtalarda erkinlikni ta’minlash muhim?
Mamlakatda ayrim yo‘nalishlarda davlat aralashuvi va tartibga solishi keragidan ko‘p. Masalan, ba’zi tovarlarga davlat narx qo‘yadi. Buni tezroq bozorning o‘zi narx qo‘yishiga olib kelishimiz kerak. Shu bilan birga, yoqilg‘i sektorini erkinlashtirish muhim. Ayniqsa, xomashyo bozorlarida davlat asosiy o‘yinchi bo‘lib qolmoqda. Transport sohasida ham asosiy o‘yinchi bu – davlat.
Erkinlik haqida gapiradigan bo‘lsak, masalan, aviakompaniyani olaylik. Chet eldan O‘zbekistonga uchib kelish uchun bu yerdagi aviakompaniya bilan kelishish kerak. Bu erkinlik emas. O‘zimizning aviakompaniyamiz yoki temiryo‘llarimizni himoya qilyapmiz va buning natijasida siz va men kabi o‘zbekistonliklar qimmatroq narxga samolyotga chipta sotib olyapmiz. Bu ham erkinlik emas. Biz sayohat yoki ish bilan xorijga borishimiz uchun chiptalar qimmat. Bu transport masalasining fundamental muammosi.
Bizda eksportchilar uchun davlat subsidiya qilib, ularning logistika xarajatlarini qoplab beradi. Bozorni cheklab, transport narxini ko‘tarib qo‘yadi. Bir qo‘lda sovutib, ikkinchi qo‘lda isityapmiz.
Bozor bo‘lsa, narxlar tushadi. Lekin bozorga kirishga yo‘l qo‘ymasdan turib, subsidiya orqali kerakli narxlarni regulyatsiya qilamiz. Bu xato. Shuning uchun erkinlashtirishlar kerak bo‘ladi.
Xususiy monopoliya davlat monopoliyasidan yaxshiroq emas, ikkila monopoliya ham yomon. Lekin monopoliya xususiymi yoki davlatnikimi, uning tashkil bo‘lishi uchun albatta, davlat kerak. Bizda monopoliya davlatning yordmisiz o‘zidan o‘zi o‘sib chiqa olmaydi. Agar siz qaysidir joyda yagona sotuvchi bo‘lsangiz, katta ehtimol bilan davlatning kuchi orqali o‘zingizning raqobatchilaringizni cheklagan bo‘lasiz.
O‘zbekiston budjetida taqchillik keti uzilmayapti. Buning qanday xavfli tomonlari bor?
Budjetda defitsit bo‘lishi ayrim o‘rinlarda kerakli narsa. Ya’ni fors-major holatlarda taqchillik kerak. Misol uchun, pandemiyada ijtimoiy xarajatlar ko‘payishi lozim edi. Lekin hozir postpandemik dunyodamiz. O‘zbekistonga biroz fiskal konservatizm kerak. Bu ko‘p xarajatlarni kamaytirish kerak degani. Endi bu deputatlarga savol: nimalarga kamroq xarajat qilishimiz kerak?
Dunyoda hamma narsa tanlovdan iborat. Xususan, budjet masalaasi ham. Biz maktabni ta’mirlashimiz kerakmi yoki biror bino qurishimiz zarurmi? ‘Qayerdan kesamiz’, degan savol jamiyat va uning vakili bo‘lgan deputatlarni konstitutsion huquqi va mas’uliyatidir. Ular shuni hal qilishi kerak. O‘ylaymanki, bizda qachondir budjet shaffoflik bilan qabul qilinadi va tanlovda ham aytiladi: ‘bizda 2 so‘m pul bor, shuni adolatli taqsimlaydik’, deb. Bizda hamma masalalarni ko‘proq pul bilan hal qilishga harakat qilamiz.
Bilmaymizki, bu ideal dunyo emas. Bizda resurslarimiz cheklangan, shu jumladan, budjet resurslarimiz ham. Budjet resurslarimizni tejamasligimizning yomon oqibati shundaki, baribir qachondir unga to‘laymiz.
Agar qarz olib moliyalashtirsak, biz emas, balki farzandlarimiz to‘laydi. Hech narsa tekin emas. Bugun yoki ertaga to‘laysiz. Qanday to‘laysiz? Albatta, bugungi yoki ertangi soliqlar bilan.
Budjetni sifatli taqsimlash nimalar bilan bog‘liq?
O‘zbekiston Konstitutsiyasida budjet va soliq masalalari Oliy Majlisning qonuniy vazifasi etib belgilangan. Ular saylov orqali ishga kelgan. Parlament – deputat va senatorlar o‘tirib, qayerga qancha pul sarflashni hal qilish uchun tashkil etilgan institut.
Bundan boshqa funksiyalari ham mavjud parlamentning. Lekin asosiy funksiyasi shu. Ular shu bilan shug‘ullanishini xohlar edim. Davlat qarzi ham shu masala bilan bog‘liq. Davlat qarzi – bu ertangi soliqlar degani.
Budjet defitsiti ham kelajakda uni to‘lib borishimiz kerakligini anglatadi. Bu yerda ‘kelajakda daromadlarimiz shunaqa ko‘payib ketadiki, biz uchun ularni to‘lash kam miqdorda bo‘ladi. Shuning uchun hozir qarz olib turib, qanaqadir rivojlanishga yetib olishimiz kerak’, degan faraz mavjud. Shuning uchun davlat qarzi qachon masala bo‘ladiki, o‘sish sur’ati pasaysa.
O‘zbekistonga istisodiy o‘qish suv va havodek kerak. Davlat qarzi masalasini budjetdan tashqarida ko‘rib chiqish qiyin. Bu o‘sha ashulaning davomi. Yoki bugungi soliqlar yoki kelajakdagi soliqlar. Bugungi soliqlar budjetda, kelajakdagi soliqlar esa kelajakdagi budjetda. Lekin hozir ko‘p ishlatib yuborsak, keyin ko‘p ishlata olmaymiz. Uy xo‘jaligi nuqtayi nazardan ko‘rsangiz ham huddi shunaqa.
Masalan, hozir qarz olib nimadir ishingizni bitirsangiz, bilasizki, ertangi xarajatlaringizni qisqartirishga to‘g‘ri keladi. Ertangi daromadlaringiz ko‘payib ketsa, unda to‘lash osonroq bo‘lishi mumkin. Shuning uchun siz kelajakda yuqori daromad beradigan sohalarga pul tikishingiz kerak. Davlatda ham huddi shunaqa.
Izoh (0)