Иқтисодчи Беҳзод Ҳошимов Самарқандда бўлиб ўтган иқтисодий форум доирасида «Дарё» мухбирига интервью берди. Суҳбатда Ўзбекистондаги иқтисодий муаммолар, хусусан, эркин савдо, бюджет тақсимлаш, давлат қарзи ва хусусийлаштириш масалаларида сўз борди.
Ўзбекистонда савдони эркинлаштириш зарурияти ҳақида фикрларингиз?
Савдони эркинлаштириш учун бугун яхши кун. Кеча яхшироқ эди. Эртага ёмон. Яъни қанча эрта эркинлаштирсак шунча яхши. Бу ишни беш йил олдин ҳам қилсак бўларди, ҳозир ҳам қилиш керак ва кечиктирмаслик лозим.
Умид қиламан, лекин қачон бўлишини билмайман, Ўзбекистонда савдо эркин бўлади ва биз Жаҳон савдо ташкилотининг тўлақонли аъзосига айланамиз.
Савдони эркинлаштиришнинг бир қанча жабҳалари мавжуд. Масалан, давлат мулкларини хусусийлаштириш. Ўзбекистон учун хусусийлаштириш жуда долзарб. Бу жараённи адолатли ҳамда шаффоф қилиш ва шунга жамиятни тўлиқ ишонтириш керак. Ўшандагина самарадорлик бўлади. Агар хусусийлаштириш очиқ, шаффоф ва адолатли бўлмаса, жамиятнинг хусусийлаштириш жараёнларига нисбатан шубҳаси бўлади. Шубҳа бўлса, бу масалани яна қанчадир йиллардан кейин қайта кўриб чиқилишига тўғри келади. Ва бу жуда ҳам ёмон. Шунинг учун ўйлайманки, хусусийлаштиришни тез ва адолатли қилиш керак. Савдони тез эркинлаштириш зарур ва иложи борича халқаро савдо ташкилотларига аъзо бўлишимиз ҳам тезлашиши керак.
Иқтисодиётда хусусийлаштиришдан ташқари яна қайси нуқталарда эркинликни таъминлаш муҳим?
Мамлакатда айрим йўналишларда давлат аралашуви ва тартибга солиши керагидан кўп. Масалан, баъзи товарларга давлат нарх қўяди. Буни тезроқ бозорнинг ўзи нарх қўйишига олиб келишимиз керак. Шу билан бирга, ёқилғи секторини эркинлаштириш муҳим. Айниқса, хом ашё бозорларида давлат асосий ўйинчи бўлиб қолмоқда. Транспорт соҳасида ҳам асосий ўйинчи бу – давлат.
Эркинлик ҳақида гапирадиган бўлсак, масалан, авиакомпанияни олайлик. Чет элдан Ўзбекистонга учиб келиш учун бу ердаги авиакомпания билан келишиш керак. Бу эркинлик эмас. Ўзимизнинг авиакомпаниямиз ёки темир йўлларимизни ҳимоя қиляпмиз ва бунинг натижасида сиз ва мен каби ўзбекистонликлар қимматроқ нархга самолётга чипта сотиб оляпмиз. Бу ҳам эркинлик эмас. Биз саёҳат ёки иш билан хорижга боришимиз учун чипталар қиммат. Бу транспорт масаласининг фундаментал муаммоси.
Бизда экспортчилар учун давлат субсидия қилиб, уларнинг логистика харажатларини қоплаб беради. Бозорни чеклаб, транспорт нархини кўтариб қўяди. Бир қўлда совутиб, иккинчи қўлда иситяпмиз.
Бозор бўлса, нархлар тушади. Лекин бозорга киришга йўл қўймасдан туриб, субсидия орқали керакли нархларни регуляция қиламиз. Бу хато. Шунинг учун эркинлаштиришлар керак бўлади.
Хусусий монополия давлат монополиясидан яхшироқ эмас, иккила монополия ҳам ёмон. Лекин монополия хусусийми ёки давлатникими, унинг ташкил бўлиши учун албатта, давлат керак. Бизда монополия давлатнинг ёрдмисиз ўзидан ўзи ўсиб чиқа олмайди. Агар сиз қайсидир жойда ягона сотувчи бўлсангиз, катта эҳтимол билан давлатнинг кучи орқали ўзингизнинг рақобатчиларингизни чеклаган бўласиз.
Ўзбекистон бюджетида тақчиллик кети узилмаяпти. Бунинг қандай хавфли томонлари бор?
Бюджетда дефицит бўлиши айрим ўринларда керакли нарса. Яъни форс-мажор ҳолатларда тақчиллик керак. Мисол учун, пандемияда ижтимоий харажатлар кўпайиши лозим эди. Лекин ҳозир постпандемик дунёдамиз. Ўзбекистонга бироз фискал консерватизм керак. Бу кўп харажатларни камайтириш керак дегани. Энди бу депутатларга савол: нималарга камроқ харажат қилишимиз керак?
Дунёда ҳамма нарса танловдан иборат. Хусусан, бюджет масалааси ҳам. Биз мактабни таъмирлашимиз керакми ёки бирор бино қуришимиз зарурми? ‘Қаердан кесамиз’, деган савол жамият ва унинг вакили бўлган депутатларни конституцион ҳуқуқи ва масъулиятидир. Улар шуни ҳал қилиши керак. Ўйлайманки, бизда қачондир бюджет шаффофлик билан қабул қилинади ва танловда ҳам айтилади: ‘бизда 2 сўм пул бор, шуни адолатли тақсимлайдик’, деб. Бизда ҳамма масалаларни кўпроқ пул билан ҳал қилишга ҳаракат қиламиз.
Билмаймизки, бу идеал дунё эмас. Бизда ресурсларимиз чекланган, шу жумладан, бюджет ресурсларимиз ҳам. Бюджет ресурсларимизни тежамаслигимизнинг ёмон оқибати шундаки, барибир қачондир унга тўлаймиз.
Агар қарз олиб молиялаштирсак, биз эмас, балки фарзандларимиз тўлайди. Ҳеч нарса текин эмас. Бугун ёки эртага тўлайсиз. Қандай тўлайсиз? Албатта, бугунги ёки эртанги солиқлар билан.
Бюджетни сифатли тақсимлаш нималар билан боғлиқ?
Ўзбекистон Конституциясида бюджет ва солиқ масалалари Олий Мажлиснинг қонуний вазифаси этиб белгиланган. Улар сайлов орқали ишга келган. Парламент – депутат ва сенаторлар ўтириб, қаерга қанча пул сарфлашни ҳал қилиш учун ташкил этилган институт.
Бундан бошқа функциялари ҳам мавжуд парламентнинг. Лекин асосий функцияси шу. Улар шу билан шуғулланишини хоҳлар эдим. Давлат қарзи ҳам шу масала билан боғлиқ. Давлат қарзи – бу эртанги солиқлар дегани.
Бюджет дефицити ҳам келажакда уни тўлиб боришимиз кераклигини англатади. Бу ерда ‘келажакда даромадларимиз шунақа кўпайиб кетадики, биз учун уларни тўлаш кам миқдорда бўлади. Шунинг учун ҳозир қарз олиб туриб, қанақадир ривожланишга етиб олишимиз керак’, деган фараз мавжуд. Шунинг учун давлат қарзи қачон масала бўладики, ўсиш суръати пасайса.
Ўзбекистонга истисодий ўқиш сув ва ҳаводек керак. Давлат қарзи масаласини бюджетдан ташқарида кўриб чиқиш қийин. Бу ўша ашуланинг давоми. Ёки бугунги солиқлар ёки келажакдаги солиқлар. Бугунги солиқлар бюджетда, келажакдаги солиқлар эса келажакдаги бюджетда. Лекин ҳозир кўп ишлатиб юборсак, кейин кўп ишлата олмаймиз. Уй хўжалиги нуқтаи назардан кўрсангиз ҳам ҳудди шунақа.
Масалан, ҳозир қарз олиб нимадир ишингизни битирсангиз, биласизки, эртанги харажатларингизни қисқартиришга тўғри келади. Эртанги даромадларингиз кўпайиб кетса, унда тўлаш осонроқ бўлиши мумкин. Шунинг учун сиз келажакда юқори даромад берадиган соҳаларга пул тикишингиз керак. Давлатда ҳам ҳудди шунақа.
Изоҳ (0)