Konstitutsiyadagi normalar jamiyatdagi muhim muammolarni to‘g‘ridan to‘g‘ri tartibga solsagina, inson manfaatlariga xizmat qilsagina, uning yuridik kuchi e’tirof etiladi.
Konstitutsiyaviy islohotlarning eng muhim maqsadlaridan biri ham xalqning Konstitutsiyaga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash hamda konstitutsiyaviy yo‘l bilan ularning hayotiy muammolarini hal etishdir.
Tabiiy savol tug‘iladi: Konstitutsiya normalariga rioya etilishining nazorati qaysi davlat organi va idoralari tomonidan amalga oshiriladi? Nazarimizda, mazkur savolga javobni jamiyat desak, mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi. Chunki bu vazifani amalga oshirish faqatgina vakolatli organlar emas, deylik Konstitutsiyaviy sud, ijro hokimiyati va boshqa vakolatli idoralar zimmasidagina emas, qolaversa, bevosita fuqarolar, nodavlat notijorat tashkilotlari, fuqarolarining o‘zini o‘zi boshqarish organlari, ommaviy axborot vositalari ham bunga birdayin mas’ulligini his qilishlari lozim.
Xabaringiz bor, 2018 yil 12 aprelda O‘zbekiston Respublikasining “Jamoatchilik nazorati to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilingan edi. Mazkur qonunning asosiy maqsadi ham davlat organlari va muassasalari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini tashkil etish hamda amalga oshirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
Ushbu qonunda davlat organlariga murojaatlar va so‘rovlar, jamoatchilik muhokamasi; jamoatchilik eshituvi, jamoatchilik monitoringi, jamoatchilik fikrini o‘rganish kabi jamoatchilik nazoratining yangi shakllari mustahkamlab qo‘yildi. Bu, albatta, konstitutsiyaviy qoidalarga rioya etilishi ustidan jamoatchilik nazoratini ta’minlashda ham muhim mezon bo‘lib xizmat qiladi.Esingizda bo‘lsa, davlatimiz rahbari Konstitutsiyaviy komissiya a’zolari bilan uchrashuvda barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar, fuqarolarning yangi konstitutsiyaviy norma va prinsiplarga og‘ishmay amal qilishi, Konstitutsiya to‘g‘ridan to‘g‘ri amal qiladigan hujjat bo‘lishi shartligi, davlat organlari, ayniqsa, sudlar o‘z faoliyatida Konstitutsiyaga to‘g‘ridan to‘g‘ri murojaat qilishi, uning normalariga asoslanib ish ko‘rishi zarurligiga alohida e’tibor qaratgan edi.
Bu borada bevosita vakolatli organ O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi hisoblanadi. Konstitutsiyaviy sud faoliyatining huquqiy asoslari Konstitutsiyaning 108- va 109-moddalari hamda “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy qonunda mustahkamlab qo‘yilgan. 2021 yil 27 aprel kuni “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g‘risida”gi yangi Konstitutsiyaviy qonun qabul qilindi.
Mazkur qonunning qabul qilinishi mamlakatimizda olib borilayotgan keng qamrovli demokratik islohotlar, inson huquqlari va qonunchilikni liberallashtirish g‘oyalariga muvofiq bo‘lib, bir qator prinsipial yangiliklar kiritilishi bilan bog‘liqdir.
Qonunning muhim yangiliklaridan biri – fuqarolar va yuridik shaxslarga konstitutsiyaviy huquqlari buzilgani yuzasidan shikoyat bilan Konstitutsiyaviy sudga murojaat qilish huquqining berilishi bo‘ldi. Agar qonun fuqarolar va yuridik shaxslarning fikricha, ularning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini buzayotgan bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq kelmasa hamda sudda ko‘rilishi tugallangan muayyan ishda qo‘llanilgan bo‘lsa va sudda himoya qilishning barcha boshqa vositalaridan foydalanib bo‘lingan bo‘lsa, ular qonunning Konstitutsiyaga muvofiqligini tekshirish to‘g‘risidagi shikoyat bilan Konstitutsiyaviy sudga murojaat etishga haqlidir.
Qolaversa, Konstitutsiyaviy sud qarorlarining turlari va ularni qabul qilish, e’lon qilish va kuchga kiritish tartibi hamda qarorning yuridik kuchi to‘g‘risida normalar qonunda o‘z aksini topgan. Konstitutsiyaviy sud qarori qat’iy va uning ustidan shikoyat qilish mumkin emas. Konstitutsiyaviy sud qarori bilan Konstitutsiyaga muvofiq emas, deb topilgan normativ-huquqiy hujjat yoki uning muayyan qismi o‘zining amal qilishini tugatadi. Davlat organlari Konstitutsiyaga muvofiq emas, deb topilgan normativ-huquqiy hujjat asosida qabul qilgan o‘z qarorlarini bir oydan kechiktirmay qayta ko‘rib chiqishlari shartligi belgilab qo‘yildi.
Konstitutsiyaviy sud faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridan yana biri qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarning Konstitutsiyaga muvofiqligini o‘rganish hisoblanadi. E’tibor qaratsak, 2021 yilda Konstitutsiyaviy sud tomonidan 1 063 ta normativ-huquqiy hujjat o‘rganib chiqilgan. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining 67 ta qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 67 ta farmoni, 227 ta qarori, 11 ta farmoyishi, Vazirlar Mahkamasining 574 ta qarori, Bosh prokurorning 28 ta buyrug‘i, mahalliy davlat hokimiyati organlarining 89 ta qarori Konstitutsiyaga muvofiqligi nuqtai nazaridan o‘rganib, tahlil qilingan va yakunda tegishli qarorlar qabul qilingan.
Yoki shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, avvalgi yillarda Konstitutsiyaviy sudga bir yilda o‘rtacha 800-1000 ta murojaat kelgan bo‘lsa, yangi qonun qabul qilinganidan keyin murojaatlar soni 1,5 mingga yetgan. Shundan Konstitutsiyaviy sudning vakolatiga taalluqli murojaatlar 127 ta (16 foiz)ni tashkil qiladi. Ular qonunga binoan ko‘rib chiqildi, qolganlari Konstitutsiyaviy sudga tegishli bo‘lmagani uchun murojaatlar mualliflariga asoslantirilgan tushuntirishlar berilgan yohud tegishli tashkilotlarga yuborilgan.
Darhaqiqat, Konstitutsiyadagi normalar ularni qo‘llash tartibini belgilovchi va rivojlantiruvchi alohida qonunchilik hujjatlarining mavjudligi yoki mavjud emasligidan qat’i nazar, to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilishi lozim. Bu orqali fuqarolarning Konstitutsiyada belgilangan huquqlarini himoya qilish uchun asosiy huquqiy himoyani kafolatlab beradi.
Misol uchun, joriy yilning fevral oyida Adliya vazirining Oliy Majlis Senati navbatdagi yalpi majlisida 2021 yilda davlat organlari va tashkilotlarining norma ijodkorligi faoliyati va huquqni qo‘llash amaliyotining holati to‘g‘risidagi axborotida qayd etilganidek, 2021 yil davomida vazirlikka huquqiy ekspertizadan o‘tkazish uchun 2 554 ta normativ-huquqiy hujjat loyihasi kelib tushgan. Ulardan 88 foizi (2 246 ta) huquqiy ekspertizadan o‘tkazilgan va 12 foizi (308 ta) ekspertiza o‘tkazilmasdan qaytarilgan. Loyihalarning 640 tasi (28 foizi) e’tirozlar bilan qaytarilgan. Bu, albatta, mamlakatda Konstitutsiya va qonun ustuvorligini, normativ-huquqiy hujjatlarning hayotiyligini ta’minlashda muhim yuridik xizmat desak, xato qilmagan bo‘lamiz.
Xulosa o‘rnida aytish lozimki, har bir fuqaro kundalik hayotida, o‘z haq-huquqlarini amalga oshirish va himoya qilishda Konstitutsiyamizdan kuch-quvvat olib harakat qilishi, unga tayanishi lozimligini anglashi lozim. Negaki, Konstitutsiya barcha qonun hujjatlarining eng yuqorisida turuvchi Asosiy qonun ekanini hayotlarida his qilishlari lozim.
Sherzod Zulfiqorov,O‘zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti professori, ekspert guruhi a’zosi
Izoh (0)