Конституциядаги нормалар жамиятдаги муҳим муаммоларни тўғридан-тўғри тартибга солсагина, инсон манфаатларига хизмат қилсагина, унинг юридик кучи эътироф этилади.
Конституциявий ислоҳотларнинг энг муҳим мақсадларидан бири ҳам халқнинг Конституцияга бўлган ишончини мустаҳкамлаш ҳамда конституциявий йўл билан уларнинг ҳаётий муаммоларини ҳал этишдир.
Табиий савол туғилади: Конституция нормаларига риоя этилишининг назорати қайси давлат органи ва идоралари томонидан амалга оширилади? Назаримизда, мазкур саволга жавобни жамият десак, мантиқан тўғри бўлади. Чунки бу вазифани амалга ошириш фақатгина ваколатли органлар эмас, дейлик Конституциявий суд, ижро ҳокимияти ва бошқа ваколатли идоралар зиммасидагина эмас, қолаверса, бевосита фуқаролар, нодавлат нотижорат ташкилотлари, фуқароларининг ўзини ўзи бошқариш органлари, оммавий ахборот воситалари ҳам бунга бирдайин масъуллигини ҳис қилишлари лозим.
Хабарингиз бор, 2018 йил 12 апрелда Ўзбекистон Республикасининг «Жамоатчилик назорати тўғрисида»ги қонуни қабул қилинган эди. Мазкур қонуннинг асосий мақсади ҳам давлат органлари ва муассасалари фаолияти устидан жамоатчилик назоратини ташкил этиш ҳамда амалга ошириш соҳасидаги муносабатларни тартибга солишдан иборат.
Ушбу қонунда давлат органларига мурожаатлар ва сўровлар, жамоатчилик муҳокамаси; жамоатчилик эшитуви, жамоатчилик мониторинги, жамоатчилик фикрини ўрганиш каби жамоатчилик назоратининг янги шакллари мустаҳкамлаб қўйилди. Бу, албатта, конституциявий қоидаларга риоя этилиши устидан жамоатчилик назоратини таъминлашда ҳам муҳим мезон бўлиб хизмат қилади.Эсингизда бўлса, давлатимиз раҳбари Конституциявий комиссия аъзолари билан учрашувда барча давлат органлари, мансабдор шахслар, фуқароларнинг янги конституциявий норма ва принципларга оғишмай амал қилиши, Конституция тўғридан-тўғри амал қиладиган ҳужжат бўлиши шартлиги, давлат органлари, айниқса, судлар ўз фаолиятида Конституцияга тўғридан-тўғри мурожаат қилиши, унинг нормаларига асосланиб иш кўриши зарурлигига алоҳида эътибор қаратган эди.
Бу борада бевосита ваколатли орган Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди ҳисобланади. Конституциявий суд фаолиятининг ҳуқуқий асослари Конституциянинг 108- ва 109-моддалари ҳамда «Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди тўғрисида»ги Конституциявий қонунда мустаҳкамлаб қўйилган. 2021 йил 27 апрель куни «Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди тўғрисида»ги янги Конституциявий қонун қабул қилинди.
Мазкур қонуннинг қабул қилиниши мамлакатимизда олиб борилаётган кенг қамровли демократик ислоҳотлар, инсон ҳуқуқлари ва қонунчиликни либераллаштириш ғояларига мувофиқ бўлиб, бир қатор принципиал янгиликлар киритилиши билан боғлиқдир.
Қонуннинг муҳим янгиликларидан бири – фуқаролар ва юридик шахсларга конституциявий ҳуқуқлари бузилгани юзасидан шикоят билан Конституциявий судга мурожаат қилиш ҳуқуқининг берилиши бўлди. Агар қонун фуқаролар ва юридик шахсларнинг фикрича, уларнинг конституциявий ҳуқуқлари ва эркинликларини бузаётган бўлса, Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига мувофиқ келмаса ҳамда судда кўрилиши тугалланган муайян ишда қўлланилган бўлса ва судда ҳимоя қилишнинг барча бошқа воситаларидан фойдаланиб бўлинган бўлса, улар қонуннинг Конституцияга мувофиқлигини текшириш тўғрисидаги шикоят билан Конституциявий судга мурожаат этишга ҳақлидир.
Қолаверса, Конституциявий суд қарорларининг турлари ва уларни қабул қилиш, эълон қилиш ва кучга киритиш тартиби ҳамда қарорнинг юридик кучи тўғрисида нормалар қонунда ўз аксини топган. Конституциявий суд қарори қатъий ва унинг устидан шикоят қилиш мумкин эмас. Конституциявий суд қарори билан Конституцияга мувофиқ эмас, деб топилган норматив-ҳуқуқий ҳужжат ёки унинг муайян қисми ўзининг амал қилишини тугатади. Давлат органлари Конституцияга мувофиқ эмас, деб топилган норматив-ҳуқуқий ҳужжат асосида қабул қилган ўз қарорларини бир ойдан кечиктирмай қайта кўриб чиқишлари шартлиги белгилаб қўйилди.
Конституциявий суд фаолиятининг асосий йўналишларидан яна бири қабул қилинган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг Конституцияга мувофиқлигини ўрганиш ҳисобланади. Эътибор қарацак, 2021 йилда Конституциявий суд томонидан 1 063 та норматив-ҳуқуқий ҳужжат ўрганиб чиқилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг 67 та қонуни, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 67 та фармони, 227 та қарори, 11 та фармойиши, Вазирлар Маҳкамасининг 574 та қарори, Бош прокурорнинг 28 та буйруғи, маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг 89 та қарори Конституцияга мувофиқлиги нуқтаи назаридан ўрганиб, таҳлил қилинган ва якунда тегишли қарорлар қабул қилинган.
Ёки шуни ҳам алоҳида таъкидлаш лозимки, аввалги йилларда Конституциявий судга бир йилда ўртача 800-1000 та мурожаат келган бўлса, янги қонун қабул қилинганидан кейин мурожаатлар сони 1,5 мингга етган. Шундан Конституциявий суднинг ваколатига тааллуқли мурожаатлар 127 та (16 фоиз)ни ташкил қилади. Улар қонунга биноан кўриб чиқилди, қолганлари Конституциявий судга тегишли бўлмагани учун мурожаатлар муаллифларига асослантирилган тушунтиришлар берилган ёҳуд тегишли ташкилотларга юборилган.
Дарҳақиқат, Конституциядаги нормалар уларни қўллаш тартибини белгиловчи ва ривожлантирувчи алоҳида қонунчилик ҳужжатларининг мавжудлиги ёки мавжуд эмаслигидан қатъи назар, тўғридан-тўғри амал қилиши лозим. Бу орқали фуқароларнинг Конституцияда белгиланган ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун асосий ҳуқуқий ҳимояни кафолатлаб беради.
Мисол учун, жорий йилнинг февраль ойида Адлия вазирининг Олий Мажлис Сенати навбатдаги ялпи мажлисида 2021 йилда давлат органлари ва ташкилотларининг норма ижодкорлиги фаолияти ва ҳуқуқни қўллаш амалиётининг ҳолати тўғрисидаги ахборотида қайд этилганидек, 2021 йил давомида вазирликка ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш учун 2 554 та норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаси келиб тушган. Улардан 88 фоизи (2 246 та) ҳуқуқий экспертизадан ўтказилган ва 12 фоизи (308 та) экспертиза ўтказилмасдан қайтарилган. Лойиҳаларнинг 640 таси (28 фоизи) эътирозлар билан қайтарилган. Бу, албатта, мамлакатда Конституция ва қонун устуворлигини, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг ҳаётийлигини таъминлашда муҳим юридик хизмат десак, хато қилмаган бўламиз.
Хулоса ўрнида айтиш лозимки, ҳар бир фуқаро кундалик ҳаётида, ўз ҳақ-ҳуқуқларини амалга ошириш ва ҳимоя қилишда Конституциямиздан куч-қувват олиб ҳаракат қилиши, унга таяниши лозимлигини англаши лозим. Негаки, Конституция барча қонун ҳужжатларининг энг юқорисида турувчи Асосий қонун эканини ҳаётларида ҳис қилишлари лозим.
Шерзод Зулфиқоров,Ўзбекистон Республикаси Жамоат хавфсизлиги университети профессори, эксперт гуруҳи аъзоси
Изоҳ (0)