Imperator yoki xalq xizmatkori — uchinchi bor Xitoy prezidentligiga saylanayotgan Si Szinpin aslida kim?

16-oktabr, yakshanba kuni Pekinda Xitoyning bir avlod uchun eng muhim siyosiy yig‘ilishi bo‘lgan Kommunistik partiyaning 20-Milliy Kongressi bo‘lib o‘tdi. Unga ko‘ra, Xitoyning hozirgi rahbari Si Szinpin uchinchi muddatga Kommunistik partiya bosh kotibi lavozimiga saylanishi kutilmoqda.

Si Szinpin o‘ziga xos rekord o‘rnatib, uchinchi muddatga mamlakat rahbarligiga saylanishi haqiqatga ancha yaqin bo‘lib turibdi.

Xo‘sh, Xitoyning zamonaviy dunyodagi yangi “imperatori” aslida kim, kelib chiqishi qanday? “Uznayvsyo” nashri Si Szinpinning hayot yo‘li, siyosiy faoliyati va u bilan bog‘liq qiziqarli faktlarga e’tibor qaratadi.

Si Szinpin — Xitoy rahbari, XXR raisi, Kommunistik partiya va armiya rahbari lavozimlarini egallagan, jahon sahnasidagi eng nufuzli siyosatchilardan biri. Uning yangi davrdagi sotsializm haqidagi g‘oyalari Xitoy Konstitutsiyasiga kiritilgan bo‘lib, uni mamlakat asoschisi Mao Szedun va islohotchi Den Syaopin bilan bir qatorga ko‘tardi.

Si Szinpin raisligi davrida tahlilchilar Xitoyning xalqaro mavqeyi va taraqqiyotini mustahkamlash, modernizatsiya qilish va millatning buyuk yoshartirish orzusini ro‘yobga chiqarishga qaratilgan ta’sirchan yutuqlarni qayd etdilar. Shuningdek, ijobiy o‘zgarishlar bilan birgalikda o‘ziga xos kamchiliklar ham kuzatilayotganini ta'kidlaydilar.

Bo‘lajak rahbari 1953-yil 15-iyun kuni Pekinda tug‘ildi. U ikki qiz ulg‘aygan oilada uchinchi farzand bo‘ldi. Keyinchalik uning Yuanping ismli ukasi tug‘ilgan. Onasi Si Sin bolaligidanoq bolalarda o‘z vataniga nisbatan mas’uliyat hissini uyg‘otdi. Otasi Si Chjonsyun Mao Szedun davridagi eng ko‘zga ko‘ringan xitoylik siyosatchilardan biri edi: u XXR Davlat kengashi raisining o‘rinbosari lavozimiga yetib keldi va aslida Maodan keyin shtatdagi ikkinchi shaxsga aylandi. Buning sharofati bilan Szinpin “valiahd shahzodalar partiyasi” – hokimiyatda yetakchi lavozimlarni egallagan shaxslarning qarindoshlari — vakiliga aylandi. Ammo o‘z faoliyati davomida otasi, o‘sha paytdagi Markaziy Qo‘mitaning targ‘ibot bo‘limi mudiri sifatida ko‘plab qiyinchiliklarga chidashga majbur bo‘ldi.

Si Szinpin partiya elitasi orasida, Pekinning maxsus tumanida o‘sgan, tengdoshlari bilan til topishish qiyin bo‘lgan, odamovi bolakay edi. U do‘stlari bilan muloqot qilishdan ko‘ra kitoblarni afzal ko‘rardi. Bolakay 10 yoshga to‘lganda, uning tashvishsiz bolaligi tugadi — otasi partiyaga qarshi fitnada ayblanib, lavozimidan chetlatildi. 1965-yilda u poytaxtdan haydalgan va 3 yildan so‘ng qamoqda olingan. Oila sharmanda bo‘ldi. Ona va uning kichik o‘g‘li Xenan provinsiyasidagi kolxozlardan biriga surgun qilingan. Opa-singillar qurilish guruhiga yuborilgan, u yerda ulardan biri vafot etgan (uni o‘z joniga qasd qilishga undagan versiya mavjud). Xitoyning bo‘lajak rahbari esa Shensi shimolidagi eng qashshoq qishloqlardan birida “qayta o‘qitilgan”. U yerda deyarli yetti yil davomida uning doimiy hamrohlari sovuq, ochlik va og‘ir mehnat bo‘lgan. Aynan o‘sha paytlarda Szinpin oddiy xalqning ehtiyojlarini tushunadigan shaxsga aylangan deb ishoniladi.

O‘sha yillardagi o‘rtoqlaridan birining xotiralariga ko‘ra, Sining bir yomon odati bor edi — u ko‘p chekardi. U karta o‘ynamas, qizlarga qiziqmasdi. Kechqurun ishdan qaytgach, ular yashaydigan tashlandiqqa kerosin chiroq nurida u Mao nomi bilan atalgan “buyuk boshqaruvchi” asarlarini o‘rgandi va gazetalar o‘qidi (boshqa hech narsaga egalik qilish mumkin emas edi). 18 yoshida u komsomolga qabul qilingan. O‘sha do‘stining so‘zlariga ko‘ra, Szinpin shuhratparast va pragmatik realist edi — u “omon qolish uchun har qanday kommunistdan qizilroq bo‘lish kerak” degan qarorga keldi. Shu sababli, 21 yoshida, otasining hibsga olinishi sababli o‘qishga kirish imkoniyatlaridan ayrilganiga qaramay, u hali ham XKP a’zoligiga erishdi.1975-yilda yigitcha Maoist tuzumi qurbonlari uchun berilgan imtiyozlardan foydalangan va poytaxtga qaytishga ruxsat olib, nufuzli Pekin Singxua universitetiga (mamlakatning asosiy texnologik universiteti) Kimyoviy texnologiya fakultetiga o‘qishga kirdi.

1978-yilda Den Syaopin hokimiyatga kelishi bilan Szinpinning otasi reabilitatsiya qilindi va tez orada Guangdong provinsiyasi rahbari etib tayinlandi. Keyinchalik u Xitoy Kommunistik Partiyasi Markaziy Qo‘mitasi Siyosiy byurosi a’zosiga aylandi, Szyan Szeminga xizmat vazifasida yordam berdi va Xu Szintaoning partiya homiysi Bosh kotib Xu Yaobang bilan yaxshi munosabatda o‘rnatdi. Shunday qilib, o‘tmishdagi va hozirgi bosh kotiblar shaxsan Si Chjonsyundan qarzdor edilar va kelajakda uning o‘g‘lining hurmatini joyiga qo‘yishdi.

Siyosatga kirish

1979-yilda Si Szinpin o‘rta maktabni tugatdi va partiya rahbariyatining yuqori pog‘onasi tomon sayohatini boshladi.

U Davlat kengashi kansleri, Markaziy harbiy kengash, Mudofaa vazirligida kotib bo‘lib ishladi, bo‘lim boshlig‘i, Szinpin otasining qo‘l ostida ishlagan general Geng Byaoning ish yozishmalari uchun mas’ul qilib tayinlandi.982-yilda U Xebey provinsiyasidagi Chjending okrugi XKP qo‘mitasi kotibi o‘rinbosari lavozimini egalladi va Xitoy delegatsiyasi tarkibida qishloq xo‘jaligini o‘rganish uchun AQSHning Ayova shtatiga jo‘nadi. Oradan bir yil o‘tib u tuman partiya qo‘mitasi kotibi etib saylandi. Shu bilan birga, u xalq qurolli militsiyasining komissari bo‘lgan. O‘zini yaxshi rahbar sifatida ko‘rsatib, viloyatda turizmni rivojlantirish orqali viloyatning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini yaxshilashga, kam ta’minlangan fuqarolar hayotini yaxshilashga erishdi.

1985-yilda Si Futszyan qirg‘oq provinsiyasiga ko‘chirildi va u yerda turli yuqori davlat lavozimlarida ishladi. Dastlab u shahar partiya qo‘mitasi a’zosi va Syamen port shahri merining o‘rinbosari bo‘ldi. 1988-yilda u Ningde okrugi XKP qo‘mitasini va Xalq ozodlik armiyasining harbiy mintaqasini boshqargan. 1990-1996 yillarda Fuchjou shahar qo‘mitasi (viloyat hokimiyatlari joylashgan shahar okrugi) kotibi va shahar xalq vakillari yig‘ilishi qo‘mitasi raisi, 1992-yilda XIV syezd delegati bo‘lgan. Kommunistik partiya qurultoyi. 1995-yildan 2002-yilgacha partiya qo‘mitasi boshlig‘ining o‘rinbosari va viloyat harbiy komissari lavozimlarida faoliyat yuritgan.2002-yilda Kommunistik partiyaning 16-syezdida Si Markaziy qo‘mita a’zosi bo‘ldi. So‘ngra u o‘z lavozimini ko‘tardi — u boy Chjeszyan provinsiyasini, 2003-yilda esa uning Xalq vakillari assambleyasi qo‘mitasini boshqargan. Bundan tashqari, 2007-yilgacha u partiya qo‘mitasi kotibi va viloyat milliy mudofaa safarbarlik qo‘mitasi rahbari, shuningdek, Xitoyning sobiq poytaxti Nankin shahri harbiy mintaqa qo‘mitasining birinchi kotibi bo‘lgan.

Matbuotning ta’kidlashicha, Chjeszyandagi faoliyati davomida u nafaqat kuchli boshqaruv fazilatlarini namoyon etgan, balki o‘zini poraxo‘r amaldorlarga qarshi ashaddiy kurashchi sifatida ham ko‘rsatgan. Shu bilan birga, Szinpin otasining qanday qilib Mao rejimining qurboni bo‘lganini unutmadi, shuning uchun u doimo ehtiyotkor siyosat olib bordi, dushman orttirmaslikka harakat qildi, ziddiyatli qarorlardan qochdi, faqat markaziy hukumat chizig‘iga amal qildi. U va uning oila a’zolari hech qachon uning martaba ko‘tarilishiga xalaqit beradigan shov-shuvli janjallarda qatnashmagan.

2007-yilda Si Szinpin Shanxay shahar partiya qo‘mitasini boshqargan. Bu tayinlanish o‘zidan oldingi prezident, taniqli partiya xodimi Chen Liangyu ishdan bo‘shatilgan va hibsga olinganidan keyin amalga oshirilgan. Liangyu Shanxay pensiya jamg‘armasidan 400 million dollarga yaqin mablag‘ni o‘zlashtirishga aloqadorlikda ayblangan. XXRda bir million dollardan ortiq mablag'ni o‘g‘irlaganlik uchun jinoyatchilar odatda o‘lim jazosiga hukm qilingan, ammo Liangyu 18 yilga ozodlikdan mahrum etilgan. Bu lavozim Si Szinpinning siyosiy kurashda g‘alaba qozonishning favqulodda qobiliyatidan, davlatning birinchi shaxsi vorisligi nuqtai nazaridan yetakchiligidan, shuningdek, partiya tomonidan unga bildirilgan katta ishonchning namoyishi bo‘ldi.

2007-yil oktyabr oyida bo‘lib o‘tgan XVII Kongressda u yangi yuqori lavozimga ega chiqdi — Markaziy Qo‘mita Siyosiy byurosi Doimiy qo‘mitasi a’zosi. Keyingi yilning mart oyida Butunxitoy xalq vakillari kengashi sessiyasida Xitoy Xalq Respublikasi vitse-prezidenti etib saylandi. Uning faoliyati qator ish yo‘nalishlarini, jumladan, 2008-yilda Pekinda bo‘lib o‘tadigan yozgi Olimpiya o‘yinlariga tayyorgarlikni nazorat qilish, Xitoy rahbariyatining kadrlar tayyorlash markazi – XKP Markaziy Qo‘mitasi qoshidagi Partiya maktabini boshqarish va jahonning yetakchi moliyaviy markazlaridan biri – Gonkong ishlarini o‘z ichiga olgan.

O‘sha davrda siyosatchi davlat rahbari o‘rinbosari sifatida bir necha bor xorijda bo‘lgan. Xususan, 2009-yilda u Tokioga tashrif buyurib, Yaponiya Bosh vaziri bilan muzokaralar o‘tkazgan va mamlakat imperatori Akixito tomonidan yaxshi kutib olingan. 2010-yilda Si shuningdek, Markaziy harbiy kengash raisi o‘rinbosari etib tayinlangan.

Xitoy Xalq Respublikasi prezidenti

2012-yilda, XVIII partiya qurultoyi yakunida, Markaziy Qo‘mita  Szinpinni XKP Markaziy Qo‘mitasi Bosh kotibi va Qo‘mitaning Markaziy Harbiy Kengashi Raisi etib tayinladi, shuningdek, Siyosiy byuro va Markaziy Komitet Siyosiy byurosining doimiy komissiyasi uni o‘z tarkibiga kiritdi. 2013-yilda XXVBK sessiyasida Si XXR raisining eng yuqori davlat lavozimini, shuningdek, XXR Markaziy harbiy kengash rahbari lavozimini egalladi.

Hukmronligining boshida Xitoyning yangi rahbari nutq so‘zlab, xalqning buyuk yosharishi haqidagi Xitoy orzusi konsepsiyasini ilgari surdi. Ular ikkita ”yuz yillik maqsadlar” deb e'lon qilindi. Birinchisi, 2010-yilga nisbatan YIMni ikki baravar oshirish va “o‘rtacha farovonlik jamiyati”ni barpo etish orqali Kommunistik partiya tashkil topganining 100 yilligi nishonlanadigan 2021-yilgacha qashshoqlikka barham berish. Ikkinchisi, XXR e’lon qilinganining 100 yilligi nishonlanadigan 2049-yilga qadar “boy va qudratli, demokratik va madaniyatli, barkamol va zamonaviy sotsialistik davlat” yaratish orqali ilg‘or davlatlar qatoriga kirish.

Si Szinpin davrida korrupsiyaga qarshi kampaniya bilan bir qatorda ko‘plab islohotlar, jumladan propiskani amalda bekor qilish (shaharga ishlash uchun ketgan qishloq aholisini ko‘p ijtimoiy ta’minotdan mahrum bo‘lishi), soliqlarni kamaytirish va qiyin vaziyatlardagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyaviy yordam amaliyoti joriy etildi.

2017-yilda partiyaning navbatdagi qurultoyida uch soatdan ortiq davom etgan nutqida XXR yetakchisi o‘zining “Yangi davrda xitoycha sotsializm haqidagi fikrlar” falsafasini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishining kuchayishi, korxonalarga egalik qilish va xususiy sektorning rolini kamaytirish haqidagi asosiy fikrni taqdim etdi. Bu mamlakat Konstitutsiyasiga bir ovozdan kiritildi. Szinpindan oldin asosiy qonunga faqat ikki rahbarning ismi Mao va Deng Syaopin kiritilgan edi.

2018-yilda Konstitutsiyaga kiritilgan tuzatishlar tufayli Xitoy rahbari cheksiz boshqaruv huquqiga ega bo‘ldi. Shu bilan birga, parlament uni XXR prezidenti lavozimiga qayta sayladi. G‘arb matbuotida avtoritarizm, Gonkongdagi demokratiya tarafdorlariga qarshi tazyiqlar, uyg‘ur musulmon ozchiligiga nisbatan inson huquqlari poymol etilishi va Tayvanga qarshi agressiv harakatlarga qaramay, siyosatchi o‘z xalqining sevimli rahbari bo‘lib qolmoqda.

2019-yilda Xitoyning katta yangilanish rejalari COVID-19 epidemiyasi va AQSH sanksiyalari tufayli buzildi. Biroq, 2020-yilda Xitoy ijobiy iqtisodiy o‘sishga (2%) erishgan dunyodagi yagona yirik davlatga aylandi. “Xitoy xususiyatlariga ega sotsializm” tamoyillarini amalga oshirish asosida aholining jon boshiga o‘rtacha daromadi 10 ming dollarni tashkil etdi. O‘rtacha farovonlikka erishildi va yuqori farovonlikka o‘tish kutilmoqda.

Shaxsiy hayoti

1979-yildan 1982-yilgacha Si Szinpin Xitoyning Buyuk Britaniyadagi elchisining qizi Ke Lingling bilan nikohda bo‘lgan. Juftlikning ajralishidan keyin Lingling Londonga ko‘chib o‘tdi.

1986-yilda Syamen shahri meri bo‘lgan Si bilan mashhur folklor va harbiy qo‘shiqchi, “Pion peri” nomi bilan tanilgan Peng Liyuan bilan uchrashib ko‘rishga kelishib oldi. O‘shanda siyosatchining ismi unchalik mashhur bo‘lmagan, biroq Sidan 9 yosh kichik bo‘lgan Pengni butun mamlakat hayratga solardi.

Go‘zal xonim birinchi uchrashuvga harbiy kiyimda kelgan. Keyinchalik o‘zi tan olganidek, Szinpin darhol Peng uning bo‘lajak rafiqasi ekanligini anglagan. Rahbarning rafiqasi ham uni bir ko‘rishda yoqtirib qolganini ta’kidlagan. Bir yil o‘tgach, sevishganlar turmush qurishdi. Hozir uning rafiqasi Xitoy Xalq ozodlik armiyasining general-mayori, professor va PLA Badiiy akademiyasining rahbari.1992 yilda juftlikning Si Mingze ismli qiz farzandi tug‘ildi. Mingze keyinchalik Garvardda tahsil olgan.

Siyosatchi bo‘sh vaqtini sayohat qilish, kitob o‘qish yoki Gollivud filmlarini tomosha qilishni yaxshi ko‘radi. U toqqa chiqishni, suzishni, voleybol va basketbol o‘ynashni ham yoqtiradi. Shuningdek, u xitoyliklarga xos sigun gimnastikasi bilan shug‘ullanadi.

Si Szinpin hozirda

2021-yil aprel oyida Xitoy rahbari Sharqiy Davos deb nomlanuvchi Boao Osiyo forumida ishtirok etdi. O‘z nutqida u pandemiyani yengishda kuchlarni birlashtirishga chaqirdi va Xitoy “hech qachon gegemonlik, ekspansiyaga da’vo qilmasligini va qurollanish poygasiga aralashmasligini” ta’kidladi.

O‘sha oyda davlat rahbarlarining iqlim bo‘yicha sammitida u uglerod neytralligiga erishish nuqtai nazaridan iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashga sodiqligini yana bir bor tasdiqladi. Xitoy quyosh va shamol energetikasini rivojlantirish bo‘yicha jahon yetakchisi sifatida 2060-yilgacha zararli issiqxona gazlari chiqindilarining nol balansiga erishmoqchi.

Iyun oyida XKP yuqori mansabdor shaxslari bilan uchrashuvda davlat rahbari mamlakatning ijobiy imijini yaratish ustida ishlashga chaqirdi. Xitoy va asosiy jahon kuchlari o‘rtasidagi munosabatlarning yomonlashuvi fonida u tashqi siyosat va milliy xavfsizlikning muhim tarkibiy qismi sifatida “ishonchli, jozibali va hurmatli Xitoy” imijini shakllantirish zarurligini ta’kidlagan.Si haqida qiziqarli faktlar

• U Rossiyaga nisbatan juda iliq fikrda. Bu tuyg‘u sodiq kommunist bo‘lgan va SSSRga chin dildan qoyil qolgan otasi Si Chjonsyun orqali singdirilgan.
• 2009-yilda Szinpin Britaniyaning New Statesman jurnaliga ko‘ra dunyoning eng nufuzli odamlari reytingida 4-o‘rinni egallagan.
• Qo‘shma Shtatlarning 46-prezidenti Jo Baydenning so‘zlariga ko‘ra, Si “demokratiyadan yiroq, ammo juda aqlli odam”.
• Szinpin mamlakat rahbariyatida qarorlarni kollektiv qabul qilishning o‘rnatilgan tizimiga bolta urdi. U kiberxavfsizlikdan tortib iqtisodiyotgacha bo‘lgan masalalar uchun mas’ul bo‘lgan barcha milliy-davlat tuzilmalarini tom ma‘noda boshqaradi.
• Xitoy internetida va xususan, Weibo ijtimoiy tarmog‘ida Vinni Puxning suratlari bloklangan. Chunki Si Szinpinning Yaponiya bosh vaziri Sindzo Abe bilan uchrashuvidan so‘ng foydalanuvchilar ikki yetakchining qo‘l siqishlarida Disneyning “Vinni Puh” multfilmidagi kadrga o‘xshashligini memga aylantirishgan. Ommalashgan mem esa o‘z navbatida, Xitoy rahbariga yangi laqab olib keldi.
• Ko‘pgina ekspertlarning fikricha, Si Szinpinga partiya doiralarida rahbarlik lavozimiga ko‘tarilishiga provinsiyalardagi faoliyat emas, balki o‘zining kelib chiqishi (nasl-nasabi) yordam bergan. Axir, u eng taniqli nomenklatura oilalaridan birining avlodi.

Hayotidagi muhim voqealar

• 1969-1975 — Shensi provinsiyasida “mehnatni qayta tarbiyalash” davri.
• 1974-yil — XKP safiga qo‘shilish.
• 1975-1979-yillar — Pekin Singhua universitetida tahsil. 1979-1982 yillarda — Davlat kengashi kansleri,
• 1982 yil — Chjending okrugi Kommunistik partiya qo‘mitasi kotibi o‘rinbosari va qishloq xo‘jaligini o‘rganish uchun AQSHga safar.
• 1985-yil — Fujian provinsiyasiga Syamen vitse-meri va shahar partiyasi doimiy qo‘mitasi a’zosi lavozimiga o‘tish.
• 1988yil — Futszyan provinsiyasida Ningde okrugi XKP qo‘mitasi va Xalq ozodlik armiyasi harbiy mintaqasini rahbarligi.
• 1990-1996-yillarda — Fuchjou shahar qo‘mitasi kotibi, shahar xalq kongressi qo‘mitasi raisi.
• 1992-yil — Kommunistik partiyaning XIV syezdi delegati.
• 1995-2002-yillarda — Partiya qo‘mitasi raisining o‘rinbosari va Futszyan provinsiyasi harbiy komissari.
• 1998-2002-yillar — aspirantura, huquqshunoslik fanlari doktori darajasi.
• 1998-2003-yillar — Butunxitoy xalq vakillari IX qurultoyi deputati.
• 2000-2002-yillar — Futszyan provinsiyasi gubernatori.
• 2002 yil — XKP Markaziy Qo‘mitasi a’zosi, Chjejiang viloyati rahbari.
• 2003-2007 yillar — Zhejiang provinsiyasida yuqori lavozimlarda.
• 2007-yil — Shanxay XKP shahar qo‘mitasi boshlig‘i, Siyosiy byuro doimiy qo‘mitasi va partiya Markaziy qo‘mitasi kotibiyati a’zosi.
• 2008-yil — Xitoy Xalq Respublikasi vitse-prezidenti etib saylandi.
• 2010-yil — Xitoy Kommunistik partiyasi Markaziy harbiy komissiyasining o‘rinbosari.
• 2012-yil — XKP Markaziy Qo‘mitasi Bosh kotibi, XKP Markaziy Harbiy Kengashi raisi.
• 2013-yil — Xitoy Xalq Respublikasi raisi, Xitoy Xalq Respublikasi Markaziy Harbiy Kengashi rahbari.
• 2018-yil — Sining o‘z lavozimida cheksiz qolishiga imkon beruvchi konstitutsiyaviy tuzatishning qabul qilinishi; ikkinchi muddatga Xitoy Xalq Respublikasi raisi etib qayta saylanish.