Buyuk Britaniyadagi Oksford universitetining kambag‘allikka qarshi kurashish va inson taraqqiyoti tashabbusi direktori Sabina Alkire BMTning O‘zbekistondagi vakilining yordamchisi Shahnoza Zafariga intervyu berdi. Suhbatda kambag‘allik va uni qisqartirish masalasida so‘z borgan. “Daryo” Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi Telegram-kanalida e’lon qilingan videosuhbat matnini taqdim etadi.
Ko‘p o‘lchovli kambag‘allikni baholash nima uchun muhim?
Odatda biz kambag‘allikni pul, daromad yoki iste’mol ko‘rsatkichlari orqali o‘lchaymiz va darhaqiqat, bular juda muhim ko‘rsatkichlar. Lekin ular hamma jihatlarni qamrab olmaydi. Misol uchun, agar olis hududda yashagani uchun bola maktabga qatnamayotgan bo‘lsa yoki ularda nimadir yetishmayotgan bo‘lsa-yu, haqiqatan ham davlat xizmatiga muhtoj bo‘lsa, bunday holatlarda muammo pul bilan hal bo‘lmasligi mumkin. Shunday qilib, ko‘p o‘lchovli kambag‘allik deganda mamlakat uchun ustuvor bo‘lgan turli jihatlar hisobga olinadi. Masalan, oziq-ovqat xavfsizligi inson kapitalini shakllantiradigan bir jihat hisoblanadi. Ya’ni oziq-ovqat xavfsizligi ta’minlanishi orqali odamlar samarali ishchilar bo‘lishi mumkin. Demak, ularning imkoniyatlari muhim. Odamlar yaxshi turar-joy va sharoitlarga, yaxshi haq to‘lanadigan, adolatli ish o‘rniga ega bo‘lishi hukumat uchun ustuvor yo‘nalishlardandir.
Ko‘p o‘lchovli baholash ishsizlik va daromadning sifatli ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga oladi. Bunda har bir kishi yoki har bir uy xo‘jaligi e’tiborga olinadi va ular ayni vaqtda mazkur o‘lchovlarning qaysi biridan mahrum ekani ko‘rsatib beriladi. Buning ahamiyati shundaki, agar siz mazkur o‘lchovlarning biridan mahrum bo‘lsangiz, kambag‘al bo‘lib qolmasligingiz mumkin. Misol uchun, siz o‘qimagan bo‘lsangiz-da o‘z harakatingiz bilan millionerga aylanishingiz mumkin. Agar juda ko‘p jihatlardan mahrum bo‘lsangiz, unda kambag‘al hisoblanasiz. Shu tariqa O‘zbekistonda yoki turli hududlar, hatto tuman darajasida qancha kambag‘al mavjudligi to‘g‘risida ma’lumotlar taqdim eta olishimiz mumkin. Shuningdek, bolalar o‘rtasidagi kambag‘allik bilan turli xil ijtimoiy guruhga mansublik, nogironlik yoki boshqa jihatlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash imkoni bor. Keyin o‘rtaga savol qo‘yamiz: xo‘sh, ular qaysi jihatlar bo‘yicha kambag‘al? Ular nimalardan mahrum? Sizda bu savollarga javoblar bo‘lsa, qashshoqlikka qarshi kurashish uchun mo‘ljallangan mablag‘larni isrof qilmasdan juda samarali tarzda yo‘naltirish imkoniyati bo‘ladi. Siz hal etishingiz kerak bo‘lgan mahrumliklarni aniq bilasiz. Xuddi shunday yo‘l tutish orqali siz ikki yoki uchta muammoni hal qilishingiz va ko‘proq pul tejash mumkinligini aniqlashingiz mumkin. Hozirgi kunda mavjud cheklangan resurslar, Ukrainadagi urush, koviddan keyingi davrni hisobga olgan holda, biz qashshoqlikka qarshi juda samarali tarzda kurashishimiz lozim. Ko‘p o‘lchovli baholash orqali iqtisodiy jihatdan samaraliroq va kattaroq ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan juda ko‘p ma’lumotlar olinadi.
Nega har bir mamlakat kambag‘allikni yengish uchun o‘ziga xos o‘lchov vositalari ishlab chiqilishi zarur?
Biz BMT taraqqiyot dasturi bilan hamkorlikda 109 mamlakatda yashovchi 5 milliard 900 million odamni taqqoslashni nazarda tutadigan baholashni amalga oshiramiz va buni global ko‘p o‘lchovli baholash deb ataymiz. Mazkur umumiy mezon orqali o‘ta qashshoqlik holati o‘lchanadi. Ba’zi mamlakatlarda ushbu ko‘rsatkich nolga teng bo‘lsa, boshqalarida aholining 92 foizi qashshoqlikda yashaydi. 2006-yil uchun aralash ma’lumotlar asosida biz O‘zbekistonda bu ko‘rsatkich juda past bo‘lganligini ko‘rganmiz. Ammo bu qashshoqlikni baholashning noto‘g‘ri o‘lchovi edi. Har bir mamlakatda turli xil ta’lim standartlari mavjud va shuningdek, ularda turli xil ustuvor yo‘nalishlar bo‘ladi. Masalan, turar-joy qurish uchun yaxshi materiallar deganda turli xil materiallar tushunilishi yoki sanitariya, suv va elektr energiyasi ta’minoti nuqtayi nazaridan talablarning turlicha bo‘lishi mumkin. Shu tariqa, har bir mamlakatda o‘lchov ko‘rsatkichlari mamlakat uchun xos ta’rifga moslashtirilishi kerak, bunda ta’rif siyosatning ustuvor yo‘nalishlari va pastdan yuqoriga qarab kambag‘allarning talab va ehtiyojlariga mos kelishi lozim. Shuningdek, ma’lumotlar yangilanib turish kerak. Chunki ideal holda O‘zbekiston uchun ko‘rsatkichlar har bir yil yoki har ikki yilda yangilanadi. Hech kim mukammal bo‘la olmaydi. Baholashda O‘zbekiston hukumati tomonidan berilgan ma’lumotlardan foydalaniladi va bu ma’lumotlar yangilab turilishi va kichik o‘zgarishlar ham maksimal darajada kiritilishi lozim. Biz ko‘plab hukumatlar bilan ishlaymiz. Hozirda o‘nlab hukumatlarda BRM maqsadlari ko‘rsatkichlari sifatida ro‘yxatga olingan rasmiy ko‘rsatkichlar mavjud. Biroq bu ko‘rsatkichlardagi ma’lumotlar bir-biridan farq qiladi va ularda umumiy jihatlar juda ko‘p. Masalan, ularning barchasida maktab qamrovi ko‘rsatkichlari mavjud. Ammo ular har bir davlat uchun turlicha. Filippin va Vyetnam ko‘rsatkichlari Janubiy Afrika, Pokiston yoki Kolumbiya ko‘rsatkichlaridan farq qiladi.
O‘zbekistonda 2026-yilgacha kambag‘allikni keskin qisqartirish uchun qanday g‘oya yoki maslahatlar bergan bo‘lar edingiz?
Birinchisi, qashshoqlikni ko‘p o‘lchovli baholash. O‘zbekistonda eshitishga va ko‘rishga ulgurgan jihatlarim shuki, o‘sish, ijtimoiy himoya, inson kapitali, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash kabi ko‘plab ustuvor yo‘nalishlar mavjud. Agar siz bularning barchasini alohida amalga oshirishga harakat qilsangiz, unda bu juda qiyin vazifa. Ammo agar siz ularning ko‘pini yoki aksariyatini ko‘p o‘lchovli baholash doirasida jamlasangiz, olg‘a siljish yoki pasayish kuzatiladi. Bunda har bir shaxs o‘z oldiga ‘men o‘z ko‘rsatkichlarimni qay tarzda o‘zgartirishim mumkin’, degan vazifa qo‘ymaydi. Balki ‘men o‘zim o‘zgartira oladigan ko‘rsatkichlar orqali qashshoqlikni qisqartirishga qanday hissa qo‘shishim mumkin’, degan vazifa qo‘yadi. Shu tariqa, u muvofiqlashtiruvchi vosita sifatida ishlaydi. Bu siyosiy jihatdan ham ko‘rimlilikni ta’minlaydi.
Bilasizmi, jurnalist qashshoqlik darajasi oshdi yoki pasaydi desa, hayolingizga darhol daromadlar tushdi degan fikr keladi. Ammo ta’lim, sog‘liqni saqlash, infratuzilma, ish o‘rinlari-chi? Ular to‘g‘risida o‘ylamaysiz ham. Agar daromadlar oshdi, qashshoqlik darajasi pasaydi va ko‘p o‘lchovli qashshoqlik qisqardi yoki ikkalasi ham teng yarmiga qisqardi, desangiz bu odamlarning qiziqishini oshiradi. Ya’ni, menimcha, biz realistik bo‘lishimiz kerak. Ko‘p o‘lchovli ko‘rsatkich adolatli siyosat vositasi sifatida foydalidir. Shu bilan birga u erishilgan muvaffaqiyatlar to‘g‘risida xabar berish uchun ham qulaydir.
Ikkinchisi – turli sektorlar, hukumatning turli darajalari va rivojlanish sohasidagi sheriklarni shu maqsad atrofida muvofiqlashtirishga harakat qilish. Sababi, takror aytaman, har birining o‘z ustuvor vazifalari mavjud. Shu bois, o‘zaro muvofiqlashtirish bo‘yicha uchrashuvga vazir o‘z o‘rinbosarlarini jo‘natmasdan, shaxsan ishtirok etib, qashshoqlikni qisqartirish uchun qanday ishlar amalga oshirilgani to‘g‘risida hisobot so‘rashi lozim.
Men universitet professoriman. Shu bois aytishimiz joizki, bizga universitetlar kerak, ta’limni universitetlar atrofida qurishimiz lozim. Sog‘liqni saqlash sohasida raqamli tibbiyotga e’tibor qaratish zarur. Ammo har bir sohaning qashshoqlikni qisqartirish bo‘yicha o‘z dasturlari bo‘lishi kerak. Fikrimcha, submilliy darajada ham o‘zaro muloqot qilish muhimdir.
2009-yilda Meksikada qashshoqlik ko‘p o‘lchovli baholashni amalga oshirgan statistika guruhi rahbari o‘z yondashuvini tushuntirish uchun Meksikaning barcha shtatlariga shaxsan tashrif buyurdi. 2021-yil noyabr oyida Hindiston birinchi bo‘lib o‘zining ko‘p o‘lchovli kambag‘allik indeksini joriy etdi. Ular Hindistonning har bir shtatiga va ittifoq hududiga borib, odamlarga ko‘rsatkichlar to‘g‘risida ma’lumot berdi. Nima uchun ushbu ko‘rsatkichlarni qabul qilinishi kerakligini, nega odamlar kambag‘allikni qisqartirishga hissa qo‘shadigan ishchi kuchining bir qismi bo‘lishi zarurligini xohlashini tushuntirdi. Shunday qilib, ko‘p o‘lchovli baholash orqali har bir hududdagi kambag‘allik darajasi to‘g‘risida aniq tasavvur shakllantiriladi. Bu ko‘rsatkichlarning Toshkent uchun xos ko‘rsatkichlar bilan farqi nimada? Samarqand uchun xos ko‘rsatkichlar bilan farqi-chi? Shuningdek, rivojlanish sohasidagi sheriklar bilan muloqot qilish juda foydali vosita. Chunki ular boshqa mamlakatlarda ko‘p o‘lchovli kambag‘allik indekslari bilan ishlash tajribasiga ega. Lekin ularning o‘z ustuvor yo‘nalishlari ham mavjud.
Bolalar odatda aholining eng kambag‘al qatlamiga kiradi. Shu bois, bolalar muammolariga alohida e’tibor qaratish, buning ustida ishlash uchun boshqa muassasalarni jalb qilish ham juda muhim.
Fikrimcha, tegishli tashkilotlar muntazam ravishda, bir martalik axborot yig‘ilishida emas, balki yiliga ikki marta yoki tez-tez yig‘ilib, ko‘p o‘lchovli qashshoqlikni baholash borasida nima ishlar amalga oshirilgani to‘g‘risida hisobotlar berishi kerak. Ularga mas’uliyat yuklanishi va loyihaning amalga oshirilishi jarayoni yillar davomida kuzatib borilishi lozim. Yakuniy natija turlicha bo‘lishi mumkin, lekin ba’zi mamlakatlar, shu jumladan, Xitoy 2012-yildan 2020-yilgacha ko‘p o‘lchovli qashshoqlikni sezilarli darajada qisqartirdi. Qishloq joylardagi qashshoqlikning barcha ko‘rinishlariga barham berdi. Hukumat kambag‘allikni qisqartirish bo‘yicha tuman darajasida, hudud darajasida eng katta yutuqqa erishganlarga mukofotlar, ijobiy rag‘batlar taqdim etdi.
Kambag‘allik holatida biz odatda sarosimaga tushib qolamiz. ‘Bu ishlar mening qo‘limdan kelmaydi‘, deymiz. Ammo kimdir buni amalga oshirsa, u bizga turtki beradi va biz qanday qilib o‘z vazifamizni yaxshiroq bajarishimiz mumkinligi borasida musobaqa boshlanadi?
Shuningdek, bu tadbirlarda qatnashadigan korxonalarga ham mukofotlar berish kerak. Ba’zi korxonalar qashshoqlik o‘lchovini o‘zlarining qiymat zanjiri bo‘yicha o‘z xodimlari doirasida qo‘llaydi. Deylik, mening xodimlarimdan qaysi biri kambag‘al degan savol qo‘yadi. Shaxsiy hayotga aralashmaslik bilan bog‘liq axloqiy protokollarga qanday rioya qilishim mumkin? Qanday qilib yordam bersam bo‘ladi? Shunday qilib, men o‘z xodimlarimning birdamligi, samaradorligi va bir vaqtning o‘zida mamlakatimdagi qashshoqlikni qisqartirish uchun o‘z hissamni qo‘shaman. Fikrimcha, bu kichik qadamlar, lekin ular juda amaliy. Bular boshqa mamlakatlarda natija bergan.
Izoh (0)