6-sentabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan butun dunyoni aylanib chiqishga otlangan Magellan ekspeditsiyasidan yagona kemaning qaytib kelishi, maxfiy samolyotda Yaponiyaga qochib ketgan sovet uchuvchisi va siam egizaklarini ajratish bo‘yicha o‘tkazilgan muvaffaqiyatli operatsiyaga oid faktlar o‘rin olgan.
Dunyoni aylanishga chiqqan Magellan
Bundan yarim ming yildan oldinroq, 1519-yilning 20-sentabrida dengizchi Fernan (Fernando, Ferdinand) Magellan dunyo bo‘ylab sayohatga otlangan edi. Tijoriy ekspeditsiya maqsadida amalga oshirilgan sayohat XVI asrning eng muhim voqeasiga aylanadi.
Bortida 280 kishi bo‘lgan “Trinidad”, “San-Antonio”, “Santyago”, “Konsepsion” va “Viktoriya” kemalari Ispaniyaning Sanlukar-de-Barramed portidan suzib ketgan. Magellan xuddi Xristofor Kolumb kabi Yer yumaloq degan g‘oyani qo‘llab-quvvatlagan va g‘arbga sayohat uni sharqqa olib borishi kerak edi.
Atlantika okeanini kesib o‘tishda kemalar Magellan tomonidan o‘ylab topilgan signalizatsiya tizimi sabab biror marta ham bir-birini yo‘qotib qo‘ymagan. Flotiliya Atlantikaning Janubiy Amerika qirg‘oqlari bo‘ylab harakatlangan. 1520-yilning oktabrida omon qolgan uchta kema yordamida dengizchi 38 kun ichida bo‘g‘oz bo‘ylab janubdan Yangi Dunyoni aylanib o‘tishga muvaffaq bo‘lgan — keyinchalik ushbu bo‘g‘ozga Magellan nomi berilgan. 28-noyabrda ular Tinch okeaniga chiqqan, uning bunday nomlanishiga to‘rt oy davom etgan sayohatda biror marta ham bo‘ron kuzatilmagani sabab bo‘lgan. Ammo dengizchilar boshqa muammoga duch kelgan — ochlik va singa kasalligi.
“Uch oy va 20 kun davomida biz tuzukroq yegulik iste’mol qilmadik. Qotgan non bilan ovqatlanar edik, ammo u ham non emas, eng yaxshi nonlarni yeb qo‘ygan qurtlarga aralashgan urvoqlar edi. Kalamush najasidek juda badbo‘y. Bir necha kundan beri turaverib, sasib ketgan sariq suvni ichardik. Tez-tez yog‘och qirindilarini ham yeyishga to‘g‘ri kelardi. Kalamushlarning donasi yarim dukatdan sotilardi, ammo bu pulga ham ularni topish amrimahol edi”, — deydi ekspeditsiyada ishtirok etgan Antonio Pigaetta.
1521-yilning 6-martida flotiliya Guam orolida duch kelgan, ko‘p o‘tmay Magellan o‘sha vaqtda noma’lum bo‘lgan Filippin orollariga borib qolgan va mahalliy aholi bilan to‘qnashuvda vafot etgan. Ekipajning omon qolgan qismi o‘z kemalarida qochib, g‘arb tomon suzishni davom etgan. 1522-yilning 6-sentabrida Xuan Sebastyan Elkano boshchiligidagi “Viktoriya” kemasi 18 nafar dengizchi bilan sayohatni yakunlagan. Qolgan barcha dengizchilar halok bo‘lgan va kemalardan ayrilishgan.
G‘arb tomon yo‘l olgan dengizchilar sharqdan qaytib kelib, Yer sharsimon ekanini, uning asosiy qismini quruqlik emas, suv egallaganini isbotlab bergan. Shuningdek, yevropaliklar eng katta okean — Tinchni bosib o‘tib, undan Atlantika okeaniga o‘tish yo‘lini ochgan.
“Bulutlar ustida yurganimni his qilardim”: sovet uchuvchisi qanday qilib Yaponiyaga qochib ketgandi
46 yil oldin sovet uchuvchisi Viktor Belenko “MiG-25P” yangi qiruvchi samolyotida qochib ketgan edi. U potensial dushman hisoblangan davlatga o‘sha vaqt uchun ko‘plab maxfiy uskunalarga ega samolyotni topshirgan, AQSHdan siyosiy boshpana olgan, keyinroq esa Amerika fuqaroligini qo‘lga kiritgan.
Favqulodda holat 1976-yilning 6-sentabrida katta leytenant Belenko sherigi bilan Sokolovka aerodromidan o‘quv parvozini amalga oshirayotganida sodir bo‘lgan. Bort raqami “31” bo‘lgan samolyot 530-qiruvchi-aviatsiya polkiga qarashli bo‘lgan. Yuqori balandlikda uchishga qodir “MiG-25” sovet muhandislarining iftixori edi, amerikalik harbiylar esa undan qattiq qo‘rqardi. NATO tavsifiga ko‘ra, samolyot Foxbat — “Uchar tulki” deya nomlangan.
Keyinroq ma’lum bo‘lishicha, Belenko parvoz davomida yolg‘on avariya uyushtirgan. O‘z yetakchisidan ortda qolib, balandlikni 30 metrga qadar tushirgan va to‘g‘ri Yaponiya tomon yo‘l olgan. Bu qadar pastlab uchish ham sovet, ham yapon radarlaridan qochish imkonini bergan. Yaponiyaga yetib kelgan Belenko 6 ming metr balandlikka qadar ko‘tarilgan va yapon Havo hujumidan mudofaa qo‘shinlari tomonidan aniqlangan. Aloqa chastotalarining farqi sabab yaponlar sovet uchuvchisi bilan bog‘lana olmagan va uni tutib qolish uchun havoga qiruvchi samolyotlar ko‘tarilgan, biroq Belenko yana pastlab, radarlardan yo‘qolib qolgan.
Qochoq avvaliga Titosedagi Amerika aviabazasiga borishni rejalashtirgan, ammo parvoz jarayonida o‘z rejasini o‘zgartirgan — bunga yonilg‘i muammosi yoki urib tushirish xavfi sabab bo‘lgan bo‘lishi mumkin. U samolyotni Xokkaydo orolidagi Xakodate fuqarolik aerodromiga qo‘ndirgan. Qo‘nish yo‘li qiruvchi samolyot uchun yetarli emasdi. “MiG-25” tuproq yo‘lga chiqib ketgan, haydovchilar uni avtomobil yo‘lida uchratgan. Belenkoga o‘zini suratga olishayotgani yoqmagan, u kabinada chiqib, pistoletidan ikki marotaba ogohlantiruvchi o‘q uzgan va mahalliy hukumat vakillari yetib kelishini kutgan. Ular kelishi bilan uchuvchi AQSHdan siyosiy boshpana so‘ragan va 9-sentabr kuni mamlakatdan olib chiqib ketilgan.
“Qaror qabul qilishim uchun uzoq vaqt kerak bo‘ldi, ammo yakuniy qarorni qochishimdan bir oy oldin qabul qildim va shunda o‘zimdan juda mamnun bo‘ldim. Men o‘zimni bulutlar ustida yurgandek sezdim. O‘zimni ozod inson sifatida his qildim. Biroq maqsadimga erishishim uchun Yaponiyada ob-havo yaxshi va yonilg‘i baki to‘la bo‘lishi kerak edi. Bularning ikkisini bir vaqtga to‘g‘rilash uchun bir oy kerak bo‘ldi. O‘tgan oy davomida o‘z majburiyatlarimni shu qadar yaxshi bajardimki, komandirlarim lavozimimni ko‘tarishga tayyor edi. Ammo 1976-yilning 6-sentabrida barcha komponentlar bir-biriga mos keldi”, — deydi Belenko 1996-yilda Full Context jurnaliga bergan intervyusida.
Ushbu voqeani uzoq vaqt yashirib yurish imkonsiz edi, biroq sovet tomoni ancha vaqtgacha mashg‘ulot vaqtida yonilg‘isi tugagan samolyot Yaponiyaga qo‘nishga majbur bo‘ldi, degan versiyani ilgari surib kelgan. Uchuvchi boshqa davlatda asirga olindi, deya hisoblangan. Yaponiyadan samolyot hamda uchuvchini zudlik bilan qaytarish talab etilgan.
Amerika tomoni qiruvchi samolyot va uning avionikasidan tashqari, “o‘zimniki — begona” tizimini ham o‘rgangan, shu sababli Sovet Ittifoqi uni o‘zgartirish uchun milliardlab rubl sarflashga majbur bo‘lgan. Umuman olganda, o‘sha vaqtda mazkur tizim eskirib bo‘lgandi va uni almashtirish zarurati oldinroq paydo bo‘lgandi.
“MiG-25” — Mikoyan—Gurevich konstruktorlik byurosining ixtirosi bo‘lib, u ikki dvigatelga ega uchinchi avlod qiruvchi-tutib qoluvchi samolyotdir. Viktor Belenko qochguniga qadar G‘arb tomonida u haqida deyarli ma’lumot bo‘lmagan, bori ham josus sun’iy yo‘ldoshlar tomonidan Yaqin Sharqdagi jangovar harakatlar jarayonida olingan. Isroil harbiylari 1971-yilning martida shu kabi samolyot 3 Maxadan (3672 kilometr/soat) tezroq uchgani va 20 kilometrga ko‘tarilganini kuzatgan. Uni tutib qolish va urib tushishning imkoni bo‘lmagan. Keyinroq “MiG-25” 29 ta jahon rekordini o‘rnatgan, jumladan, eng yuqori balandlikka ham ko‘tarilgan — 37 650 metr. Britaniyaning Flightglobal aviatsiya portal muharriri Stiven Trimblning hisoblashicha, samolyot G‘arb uchun psixologik tahdid bo‘lgan.
“Ular samolyotning tashqi ko‘rinishi, qanotlarining o‘lchami va ulkan havo panjaralari sabab unga ortiqcha baho berib yuborishdi. Ular samolyot juda tezkor ekanini bilardi, shuningdek, u manyovrchan ham deb hisoblangan edi. Birinchisi to‘g‘ri chiqdi, ikkinchisi esa unchalik emas… 1976-yilgacha AQSHda bu samolyot ‘SR-71’ni tutib qolishga qodir emasligini bilishmasdi va shu vaqtgacha sovet havo makoniga kirish uchun tavakkal qilinmagandi”, — deydi Trimbl.
Samolyotning olib qochilishi “Kremniy” tipidagi tanish davlat tizimini ancha murakkab algoritmli kodlash tizimi — “Parol”ga o‘zgartirishga olib keldi. “Smerch-A” radiolokatsion stansiyasi “Sapfir C-25”ga almashtirilgan. Bundan tashqari, samolyot do‘st davlatlarga eksport qilina boshlangan, Osiyo va Yaqin Sharqdagi ko‘plab mamlakatlar uni xarid qilgan. Shunday ekan Belenkoning qochishi amerikaliklarga foyda keltirganman — ular jangovar harakatlar olib borayotgan deyarli barcha nuqtalar zamonaviy jangovar mashinalarga ega bo‘lgan.
Viktor Belenko o‘z taqdiridan noliydigan inson bo‘lmagan — dissident emas edi, repressiyaga uchragan qarindoshlari ham yo‘q. Xotini va o‘g‘li, yaxshi ishi bor edi. O‘zining qochishini u mafkuraviy mulohazalar bilan oqlagan, ammo ular darhol paydo bo‘lmagan. Xatti-harakati ortidan u Amerika fuqaroligi va maxsus xizmatlarda yuqori maoshli konsultantlik ishini olib kelgan, ammo uning Sovet Ittifoqi va Qurolli kuchlardagi bilimi o‘z ahamiyatini yo‘qotib bo‘lgan, ikkinchi turmushidan ajrashgan va uyidan ayrilgan edi, biznesi ham katta daromad olib kelmasdi.
Uchuvchi oldingi oilasi bilan biror marta ham aloqa qilmagan, hatto qayta qurish davri tugagandan keyin ham. Viktor Belenko jurnalistlar yordamida bir necha yildan keyin “MiG uchuvchisi” nomli kitobini yozib, chop ettirgan bo‘lib, qochishga nima undagani haqida batafsil yozgan. SSSRda kitobning rus tilidagi variantini tegishli ruxsatnomaga ega bo‘lganlargina o‘qishi mumkin bo‘lgan.
Belenkodan bir necha kun keyin, undan ilhomlangan Valentin Zosimov ismli sovet uchuvchisi eski “An-2” samolyotida qochishni amalga oshirgan. Zosimov 1976-yilning 23-sentabrida Eronga uchib o‘tgan. SSSR rahbariyatining Eronga qarshi tahdidlari jahon diplomatiyasida duch kelinmagan edi va bu davlat ishlariga bilvosita harbiy aralashuv tahdidlarini o‘z ichiga olardi. Kelgusidagi bu kabi holatlarning oldini olish uchun jazo muqarrarligini isbotlab qo‘yish lozim edi. Eron podshohi Muhammad Rizo Pahlaviy ikki tomonlama aloqalarni buzmaslik uchun xalqaro tashkilotlarning noroziliklariga qaramay, Zosimovni qaytarishga qaror qiladi. 25-oktabr kuni Zosimov SSSRga qaytarib olib kelinadi
“O‘zimni ham, ularni ham o‘ldirmoqchi edim”
35 yil oldin shifokorlar jamoasi birinchi bor bosh qismi birlashgan siam egizaklarini muvaffaqiyatli operatsiya qilgan. Egizaklarning ikkisi ham nevrologik muammolarga duch kelgan, ulardan biri 30 yoshgacha ham yashamagan bo‘lsa-da, shifokorlar bunday operatsiyaning imkoni borligini isbotlab bergan.1987-yilning 6-sentabr kuni Baltimorda bosh qismi birlashgan holda tug‘ilgan siam egizaklarini ajratish bo‘yicha birinchi muvaffaqiyatli operatsiya o‘tkazilgan. Bunday bolalarni jarrohlik yo‘li bilan ajratishga urinish undan oldin ham bo‘lgan, biroq ularning barchasi egizaklardan birining yoki ikkisining ham o‘limi bilan yakunlangan.
Patrik va Benjamin Binder 1987-yilning 2-fevralida Germaniyada dunyoga kelgan. Egizaklarning onasiga ko‘ra, homiladorlik vaqtidan patologiyadan xabar topgach, o‘z joniga qasd qilmoqchi bo‘lgan. “O‘zimni ham, ularni ham o‘ldirmoqchi edim. Men ikki yuzi bor, katta bitta boshga ega bolalarni ko‘rdim. Ey Xudo, ular qanday yashashadi axir, deya o‘yladim”, — deydi ayol matbuotga bergan intervyusida.
Shifokorlar ayol va uning turmush o‘rtog‘ini agarda bolalar shundayligicha qoldirilsa, ular hech qachon emaklash yoki o‘tirishni o‘rgana olmasligidan ogohlantirgan. Bolalarning yurib ketishidan esa umid qilmasa ham bo‘lardi. Bolakaylarni ajratish operatsiyasini baltimorlik neyrojarroh Benjamin Karson amalga oshirishga rozi bo‘lgan.
Operatsiya belgilangan kunda yetti nafar pediatr-anesteziolog, besh nafar neyrojarroh, ikki kardiojarroh va besh nafar plastik jarroh to‘plangan. Ularning barchasi oxirgi bir oy ichida manekenlar yordamida operatsiyaga tayyorgarlik ko‘rgan.
Shifokorlar qon aylanishini to‘xtatib, mitti bemorlarning tana haroratini Selsiy bo‘yicha 20 darajaga qadar sovitgan. Bundan usuldan operatsiyada birinchi bor foydalanilgan edi.
Operatsiyadan so‘ng shifokorlar bolalarni medikamentoz komaga tushirgan. Kasalxona eshigi tagida ko‘plab jurnalistlar navbatchilik qilgan. Gazetalar operatsiya va egizaklarning yashab ketishi borasidagi shifokorlar prognoziga oid sarlavhalarga to‘lgan. Ammo oradan yetti oy o‘tgach, oila Germaniyaga qaytganidan keyin ularga bo‘lgan qiziqish keskin kamayib ketgan, hatto Karson ham ular bilan bog‘lana olmagan. U oilaga bir necha maktub yo‘llagan, biroq biror marta javob olmagan.
Bolalarning ikkisi ham omon qolganiga qaramay, ular nogiron bo‘lib qolgan. Benjaminda tovush chiqarish qobiliyati bo‘lgan, Patrik esa ovozsiz bo‘lgan. Baltimorda u qanchadir vaqt kislorodsiz qolib ketgan, balki shu bolaning miyasiga shikast yetkazgan bo‘lishi mumkin. 1993-yilga kelib ham egizaklarning birortasi mustaqil harakatlana olmagan.
2015-yilda Patrik vafot etgan. Benjamin esa nisbatan moslashishga muvaffaq bo‘lgan, biroq gapirishni o‘rgana olmagan. Bolalarning otasi ichkilikdan vafot etgan, onasi esa boshqa erkakka turmushga chiqib, sog‘lom bolani dunyoga keltirgan.
Karson shundan keyin to‘rtta shu kabi operatsiyani o‘tkazgan bo‘lib, ulardan birini 1997-yili Zambiyada amalga oshirgan. Bolalar nafaqat yashab ketgan, balki mutlaqo normal rivojlangan ham.
Siam egizaklari haqida ilk qaydlar eramizdan oldingi 179-yilga borib taqaladi, ular haqida xitoylik tarixchi Xou Xanshu yozgan. XIX asrda siam egizaklari badbasharalar shoularining “yulduzlari”ga aylangan. Ularning 20-30 yoshgacha yashaganlari yaxshigina daromad ko‘rgan va hatto oila qurishga erishgan.
SSSRdagi eng mashhur siam egizaklari Masha va Dasha Krivoshlyapovalar bo‘lgan — ular qorin bo‘shlig‘idan birlashib ketgan, bitta tos suyagi va bir juft oyoq-qo‘lga ega bo‘lgan. Ayollar 53 yil umr ko‘rib, ta’lim olgan, yurishni o‘rgangan. Ular o‘zlarini ajratish bo‘yicha operatsiyani rad etgan. Egizaklar bundan ham ko‘proq yashashi mumkin edi, biroq Mariyaning spirtli ichimlikka mukkasidan ketishi uning yuragi to‘xtashiga sabab bo‘lgan. Opa-singillarning qon aylanish tizimi bitta bo‘lgani sabab 17 soatdan so‘ng Darya ham vafot etgan.
AQSHda dunyoga kelgan siam egizaklari Ebigayl va Brittani Xenselni hayoti esa yaxshi kechgan. 1990-yilda tug‘ilgan qizlarning tos suyagi bitta, qo‘llari va oyoqlari ikkita, o‘pkasi uchta. Ular nafaqat yurishni, balki mashina haydashni, velosiped uchishni, suzish va fortepiano chalishni o‘rgangan.
Qizlar oliy ma’lumotga ega bo‘lib, hozirda boshlang‘ich maktabda bolalarga matematikadan dars berib keladi.
Ularning qirg‘izistonlik tengdoshlari Zita ava Gita Rizoxanovalar esa muvaffaqiyati operatsiya qilingan. Qizlarning har birida bittadan oyoq qolgani sabab protezda yurishga majbur bo‘lgan. 2015-yilda Zita poliorgan yetishmovchiligidan vafot etgan.
2016-yilda Gita Rossiya fuqaroligini olgan, O‘shdagi musulmonlar kollejida o‘qigan. 2018-yilda Qur’oni karimni yod olib, qoriya bo‘lgan. 2017-yili Gitaga yo‘g‘on ichak saratoni tashxisi qo‘yilgan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)