O‘zbekiston Konstitutsiyasiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risidagi Konstitutsiyaviy qonunning loyihasida aybsizlik prezumpsiyasiga oid qator normalarni mustahkamlash taklif etilmoqda. Mazkur qoidalar nimani anglatadi va ularning ahamiyati haqida yuridik fanlari doktori, professor Surayyo Rahmonova “Daryo” saytiga tushuntirish berdi.
Aybsizlik prezumpsiyasi – bu insoniyat tamadduni tarixida shaxs huquqlariga oid eng buyuk kafolatdir. Nima uchun? Aslida tarixan bu kafolat jinoyat protsessiga siyosatdan kelgan ijtimoiy-siyosiy g‘oyadir. Ya’ni, 18 asr o‘rtalaridagi Yevropa jamiyatida kechayotgan siyosiy-ijtimoiy voqealar (fransuz revolyutsiyasi) jinoyat va jazo tizimiga bevosita ta’sir ko‘rsatayotgan tarixiy jarayonda shakllangan. Birinchi bor mazkur prinsip 1764-yilda mashhur italiyalik olim Chezare Bekkariya tomonidan uning “Jinoyatlar va jazolar haqida” deb nomlangan asarida shakllantirilgan. Bekkariya mazkur kitobining “Qiynoq” deb nomlangan bobida qiynoq va odil sudlov borasida shunday g‘oyalarni bayon qilgan: “qiynoq jinoyat ishi bo‘yicha haqiqatni aniqlash va isbotlash vositasi sifatida samarasiz va nomaqbuldir”... “Ayblov hukmi chiqmaguniga qadar hech bir shaxs jinoyatchi deb atalishi mumkin emas, jamiyat esa uni o‘z panohi va himoyasidan mahrum qilmasligi kerak. Hibsda saqlashning o‘zi ham bunday shaxs uchun jazodir, shuning uchun hibs imkon qadar qisqa va imkon qadar og‘ir bo‘lmasligi zarur”.
Keyinchalik Bekkariyaning mazkur g‘oyasi aynan “aybsizlik prezumpsiyasi” deb e’lon qilingan va birinchi bor Fransiyada tatbiq etilgan hamda 1769-yilda “Inson va fuqaroning huquqlari deklaratsiyasi”da mustahkamlangan. Aynan shu vaqtdan boshlab tarixan insonga bo‘lgan yondashuvning butunlay yangi shakli e’tirof etilib, insonni cheklanmagan muddatda hibsda saqlash va unga nisbatan noinsoniy muomilada bo‘lish, qiynoqqa solishga qurilgan o‘rta asrlar inkvizitsiyasi mutlaqo inkor etilgan!
Ya’ni aynan aybsizlik prezumpsiyasiga ko‘ra, davlat va jamiyat uchun shaxsning sha’ni va qadr-qimmati uning jinoyatda aybin isbotlanishidan ko‘ra muhimroqdir. Mazkur prinsipga muvofiq, tergov o‘z funksiyasidan kelib chiqib, sudga mazkur shaxs jinoyat sodir etganligi haqida o‘zining versiyasinigina taqdim qiladi, biroq bu shaxs hatto jinoyat sodir etganida ushlangan bo‘lsa ham, uning aybi sudning hukmi bilan aniqlanguniga qadar u aybsizdir!
Albatta, tarixga nigoh tashlasak, aybsizlik prezumpsiyasi hatto sovet tuzumi Jinoyat-protsessual kodeksida ham belgilangan edi. Lekin, albatta, bu davrda mazkur prinsip deklarativ ravishda, faqat qog‘ozda bo‘lgan! Inkvizitsiyaviy sovet jinoyat protsessida isbotlashning eng samarali yo‘li bu – aybiga iqrorlik ko‘rsatmalarini olish hisoblanardi! Va bu yo‘lda har qanday usullar o‘zini oqlaydi, degan qoida amal qilardi. Aynan ana shu og‘ir tarixiy davrlarni boshidan kechirgan xalqimizda jinoyat tergovi haqida so‘z borganda quyidagi stereotip fikrlash keng tarqalgan “Tergov organlariga kuning tushmasin, tushsa tamom, qutila olmaysan, tergov nima desa shuni qilishga majbur bo‘lasan”...
Endi esa tasavvur qiling, jinoyatda gumonlanayotgan yoki ayblanayotgan shaxs tergovchiga qarab “Aybdor yoki aybsizligimni isbotlashga majbur emasman, bu sizning majburiyatingiz!” deb tursa. Albatta, oddiy turmushimizda bunday vaziyatni hatto tasavvur qilishimiz ham qiyin. Aslida esa aybsizlik prezumpsiyasi har bir shaxsga aynan shunday dadil pozitsiyada bo‘lishni kafolatlaydi!
Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi o‘zining aybsizligini isbotlab berishga majbur emas. Ha, aynan shunday! Bu nimani anglatadi? Jinoyat bo‘yicha isbotlash majburiyati alohida mas’ul mansabdor shaxslarga yuklatilgan. Ya’ni, dastlabki tergovda shaxsga nisbatan ayblov tergovchi tomonidan e’lon qilinadi, sud muhokamasida esa ayblovni davlat ayblovchisi qo‘llab-quvvatlaydi. Aynan shuning uchun ham shaxsning aybli yoki aybsizligini isbotlash faqat mazkur mansabdor shaxslar zimmasida. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi isbotlash jarayonida ishtirok etishga umuman majbur emas! Agar istasa, ushlangan vaqtidan to hukm chiqarilgunga qadar sukut saqlashi mumkin.
Shuningdek, aybsizlik prezumpsiyasiga binoan, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi o‘zining aybsizligini isbotlab berishi shart emas va istalgan vaqtda sukut saqlash huquqidan foydalanishi mumkin.
Tasavvur qiling, odatda shaxsga nisbatan jinoyat ishi boshlanganda u og‘ir ruhiy holatga tushadi, o‘zini yo‘qotib qo‘yadi, aynan ana shu paytda u o‘z huquqlarini to‘liq anglay olmaydi. Va aynan shunday ruhiy holatda oddiy inson aybdorligini isbotlash uning emas, tergov organlarining vazifasi ekanligini tushunmasdan o‘ziga qarshi ko‘rsatmalar berishi afsuski, hayotimizda keng tarqalgan amaliyot.
Shaxs o‘zining aybsizligini isbotlab berishi shart emasligi va istalgan vaqtda sukut saqlash huquqidan foydalanishi mumkinligi qoidasining konstitutsiyaviy darajada mustahkamlanishi tergov organlari tomonidan shaxsni majburlash yoki unga har qanday bosim o‘tkazish kabi salbiy holatlaridan himoya qiladi.
Aybdorlikka oid barcha shubhalar gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining foydasiga hal qilinishi lozim. Qonun qo‘llanilayotganda kelib chiqadigan shubhalar ham gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining foydasiga hal qilinishi kerak. Nima uchun shaxs huquqining mazkur kafolati muhim? Aytaylik, shaxs jinoyat sodir etganlikda gumon qilindi, lekin buni bevosita isbotlashning imkoni bo‘lmadi: uning aybliligini ko‘rsatuvchi bilvosita dalillar bor, lekin to‘g‘ridan to‘g‘ri aybini isbotlovchi dalillar tergov davomida topilmadi. Shunday vaziyatda qonun aybdorlikka oid barcha shubhalar gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining foydasiga hal qilinishini kafolatlaydi. Va bunday holatlarda sud shaxsning aybini tasdiqlovchi dalillarning yetarli emasligi tufayli oqlov hukmi chiqaradi. Ya’ni, bunda “isbotlanmagan ayb – isbotlangan aybsizlikka teng” degan halqaro standart amal qiladi.
Konstitutsiyaga kiritilayotgan ushbu kafolatlarning barchasi butun dunyo e’tirof etgan aybsizlik prezumpsiyasining “oltin qoidalari” bo‘lib, ularning konstitutsiyaviy darajada mustahkamlanishi fuqarolarimizning huquq va erkinliklarini himoya qilinishining yangi va ishonchli mexanizmini ishga soladi.
Surayyo Raxmonova,
yuridik fanlari doktori, professor,
Sudyalar oliy kengashi huzuridagi
Sudyalar oliy maktabi
kafedra mudiri
Izoh (0)