Ўзбекистон Конституциясига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги Конституциявий қонуннинг лойиҳасида айбсизлик презумпсиясига оид қатор нормаларни мустаҳкамлаш таклиф этилмоқда. Мазкур қоидалар нимани англатади ва уларнинг аҳамияти ҳақида юридик фанлари доктори, профессор Сурайё Раҳмонова «Дарё» сайтига тушунтириш берди.
Айбсизлик презумпсияси – бу инсоният тамаддуни тарихида шахс ҳуқуқларига оид энг буюк кафолатдир. Нима учун? Аслида тарихан бу кафолат жиноят процессига сиёсатдан келган ижтимоий-сиёсий ғоядир. Яъни, 18 аср ўрталаридаги Европа жамиятида кечаётган сиёсий-ижтимоий воқеалар (француз революцияси) жиноят ва жазо тизимига бевосита таъсир кўрсатаётган тарихий жараёнда шаклланган. Биринчи бор мазкур принцип 1764 йилда машҳур италиялик олим Чезаре Беккария томонидан унинг «Жиноятлар ва жазолар ҳақида» деб номланган асарида шакллантирилган. Беккария мазкур китобининг «Қийноқ» деб номланган бобида қийноқ ва одил судлов борасида шундай ғояларни баён қилган: «қийноқ жиноят иши бўйича ҳақиқатни аниқлаш ва исботлаш воситаси сифатида самарасиз ва номақбулдир»... «Айблов ҳукми чиқмагунига қадар ҳеч бир шахс жиноятчи деб аталиши мумкин эмас, жамият эса уни ўз паноҳи ва ҳимоясидан маҳрум қилмаслиги керак. Ҳибсда сақлашнинг ўзи ҳам бундай шахс учун жазодир, шунинг учун ҳибс имкон қадар қисқа ва имкон қадар оғир бўлмаслиги зарур».
Кейинчалик Беккариянинг мазкур ғояси айнан «айбсизлик презумпсияси» деб эълон қилинган ва биринчи бор Францияда татбиқ этилган ҳамда 1769 йилда «Инсон ва фуқаронинг ҳуқуқлари декларацияси»да мустаҳкамланган. Айнан шу вақтдан бошлаб тарихан инсонга бўлган ёндашувнинг бутунлай янги шакли эътироф этилиб, инсонни чекланмаган муддатда ҳибсда сақлаш ва унга нисбатан ноинсоний муомилада бўлиш, қийноққа солишга қурилган ўрта асрлар инквизицияси мутлақо инкор этилган!
Яъни айнан айбсизлик презумпсиясига кўра, давлат ва жамият учун шахснинг шаъни ва қадр-қиммати унинг жиноятда айбин исботланишидан кўра муҳимроқдир. Мазкур принципга мувофиқ, тергов ўз функциясидан келиб чиқиб, судга мазкур шахс жиноят содир этганлиги ҳақида ўзининг версиясинигина тақдим қилади, бироқ бу шахс ҳатто жиноят содир этганида ушланган бўлса ҳам, унинг айби суднинг ҳукми билан аниқлангунига қадар у айбсиздир!
Албатта, тарихга нигоҳ ташласак, айбсизлик презумпсияси ҳатто совет тузуми Жиноят-процессуал кодексида ҳам белгиланган эди. Лекин, албатта, бу даврда мазкур принцип декларатив равишда, фақат қоғозда бўлган! Инквизициявий совет жиноят процессида исботлашнинг энг самарали йўли бу – айбига иқрорлик кўрсатмаларини олиш ҳисобланарди! Ва бу йўлда ҳар қандай усуллар ўзини оқлайди, деган қоида амал қиларди. Айнан ана шу оғир тарихий даврларни бошидан кечирган халқимизда жиноят тергови ҳақида сўз борганда қуйидаги стереотип фикрлаш кенг тарқалган «Тергов органларига кунинг тушмасин, тушса тамом, қутила олмайсан, тергов нима деса шуни қилишга мажбур бўласан»...
Энди эса тасаввур қилинг, жиноятда гумонланаётган ёки айбланаётган шахс терговчига қараб «Айбдор ёки айбсизлигимни исботлашга мажбур эмасман, бу сизнинг мажбуриятингиз!» деб турса. Албатта, оддий турмушимизда бундай вазиятни ҳатто тасаввур қилишимиз ҳам қийин. Аслида эса айбсизлик презумпсияси ҳар бир шахсга айнан шундай дадил позицияда бўлишни кафолатлайди!
Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаб беришга мажбур эмас. Ҳа, айнан шундай! Бу нимани англатади? Жиноят бўйича исботлаш мажбурияти алоҳида масъул мансабдор шахсларга юклатилган. Яъни, дастлабки терговда шахсга нисбатан айблов терговчи томонидан эълон қилинади, суд муҳокамасида эса айбловни давлат айбловчиси қўллаб-қувватлайди. Айнан шунинг учун ҳам шахснинг айбли ёки айбсизлигини исботлаш фақат мазкур мансабдор шахслар зиммасида. Гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи исботлаш жараёнида иштирок этишга умуман мажбур эмас! Агар истаса, ушланган вақтидан то ҳукм чиқарилгунга қадар сукут сақлаши мумкин.
Шунингдек, айбсизлик презумпсиясига биноан, гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаб бериши шарт эмас ва исталган вақтда сукут сақлаш ҳуқуқидан фойдаланиши мумкин.
Тасаввур қилинг, одатда шахсга нисбатан жиноят иши бошланганда у оғир руҳий ҳолатга тушади, ўзини йўқотиб қўяди, айнан ана шу пайтда у ўз ҳуқуқларини тўлиқ англай олмайди. Ва айнан шундай руҳий ҳолатда оддий инсон айбдорлигини исботлаш унинг эмас, тергов органларининг вазифаси эканлигини тушунмасдан ўзига қарши кўрсатмалар бериши афсуски, ҳаётимизда кенг тарқалган амалиёт.
Шахс ўзининг айбсизлигини исботлаб бериши шарт эмаслиги ва исталган вақтда сукут сақлаш ҳуқуқидан фойдаланиши мумкинлиги қоидасининг конституциявий даражада мустаҳкамланиши тергов органлари томонидан шахсни мажбурлаш ёки унга ҳар қандай босим ўтказиш каби салбий ҳолатларидан ҳимоя қилади.
Айбдорликка оид барча шубҳалар гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг фойдасига ҳал қилиниши лозим. Қонун қўлланилаётганда келиб чиқадиган шубҳалар ҳам гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг фойдасига ҳал қилиниши керак. Нима учун шахс ҳуқуқининг мазкур кафолати муҳим? Айтайлик, шахс жиноят содир этганликда гумон қилинди, лекин буни бевосита исботлашнинг имкони бўлмади: унинг айблилигини кўрсатувчи билвосита далиллар бор, лекин тўғридан-тўғри айбини исботловчи далиллар тергов давомида топилмади. Шундай вазиятда қонун айбдорликка оид барча шубҳалар гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг фойдасига ҳал қилинишини кафолатлайди. Ва бундай ҳолатларда суд шахснинг айбини тасдиқловчи далилларнинг етарли эмаслиги туфайли оқлов ҳукми чиқаради. Яъни, бунда «исботланмаган айб – исботланган айбсизликка тенг» деган ҳалқаро стандарт амал қилади.
Конституцияга киритилаётган ушбу кафолатларнинг барчаси бутун дунё эътироф этган айбсизлик презумпсиясининг «олтин қоидалари» бўлиб, уларнинг конституциявий даражада мустаҳкамланиши фуқароларимизнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилинишининг янги ва ишончли механизмини ишга солади.
Сурайё Рахмонова,
йуридик фанлари доктори, профессор,
Судьялар олий кенгаши ҳузуридаги
Судьялар олий мактаби
кафедра мудири
Изоҳ (0)