O‘zbekistonda tadbirkorlarga elektr energiyasi ishlab chiqarish va sotishda bir qancha qulayliklar yaratiladi. Bu haqda Energektika vaziri o‘rinbosari Sherzod Xo‘jayev “Daryo” nashriga bergan intervyusida ma’lum qildi. Shu bilan birga, vazirlik rasmiysi mamlakatda muqobil energiya ishlab chiqarish qay bosqichda ekani, energetika sohasidagi qonunchilikni yangilash masalalariga ham to‘xtaldi.
Tadbirkorning bozorga kirib kelishi sodda bo‘ladi
Energetika sohasida xorijlik ekspertlar takrorlayotgan muhim bir jihat bor. U ham bo‘lsa, sohada qonunchilikni takomillashtirish kerak. Masalan, “Elektr energetikasi to‘g‘risida”gi qonun 2009-yilda qabul qilingan. Ya’ni bu bo‘yicha yangi qonun qabul qilish, qonunosti hujjatlarni takomillashtirish vaqti keldi. Yana bir muhim masala, bozor shakllangandan keyin unga davlat aralashuvi ko‘paysa, bozor bo‘lmay qoladi. Lekin bozor o‘zini o‘zi boshqara oladi, hamma narsani o‘zi tartibga soladi desak, bunday bozor ham ishlamaydi. Chunki tartibga solinmasa, bozor ishtirokchilarining o‘rtasida muvozanat bo‘lmaydi. Besh qo‘l barobar bo‘lmaganidek, kimdir to‘g‘ri ishlashga harakat qiladi, kimdir noto‘g‘ri ishlaydi va o‘rtada nosog‘lom raqobat yuzaga keladi. Yakuniy natijada xaridor va iste’molchi jabr ko‘radi. Shuning uchun energetika bozori regulyatorini takil etish zarur. Uning bozorni rivojlantirish va tartibga solish bo‘yicha alohida o‘rni bo‘ladi. Bozorda ishtirokchilar sonining ko‘payishi, ular o‘rtasida sog‘lom raqobat yuzaga kelishini nazorat qilib boriladi.
Elektr energiyasini ishlab chiqarish yoki ulgurji bozordan xarid qilib aholiga, boshqa har qanday iste’molchiga sotish istagini bildirgan kompaniyalar bu bozorga kirib kelish jarayoni ham juda sodda bo‘ladi. Ya’ni energetika bozori regulyatori tomonidan kompaniyaga bitta litsenziya berilishi kerak. Litsenziyani olgan har qanday tadbirkor bozorga kirib faoliyatini amalga oshirishi mumkin. U faoliyati davomida foyda bilan chiqadimi, zarar bilan chiqadimi, o‘zining qobiliyati, mahorati va tajribasiga bog‘liq. Chunki eng asosiysi, shart-sharoitlar hamma uchun bir xil yaratiladi. Litsenziya olgan kompaniya, u kattami-kichikmi farqi yo‘q, qoida ham bir xil, sharoit ham teng. Litsenziyada iste’molchilarni himoyalovchi normalar, shartlar ham yozib qo‘yiladi. Bu bozorga kirgan har qanday tadbirkor iste’molchilar huquqlarini poymol qilmasligi, ular oldida olgan majburiyatlarini bajarishga javobgar bo‘lishini anglatadi. Talablarga javob berilishi shart degan normalar ham kiritiladi.
Tabaqalashtirilgan tariflar haqida
Biz 2 ta muammoni hal qilish yo‘lini qidirib topdik, deb ishonaman. Birinchisi, iste’molchilarning ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamini himoyalash masalasi. Ma’lum miqdordan kamroq elektr energiyasi yoki tabiiy gaz iste’mol qilgan oilalar ijtimoiy himoyaga muhtoj, ya’ni daromadi kam hisoblanadi. Yoki boshqa tomondan farzandlari yo‘q, yolg‘iz yashayotgan bo‘lishi mumkin.
Ikkinchisi, qancha iste’mol hajmi ortsa, qo‘shilgan hajm uchun boshqacha narx bo‘lishi samaradorlikka undaydi. Respublikada o‘rtacha xonadon elektr energiyasi sarfini rivojlangan mamlakatlar bilan taqqoslansa, bizda iste’mol kam. Lekin behuda sarf miqdorini qarasak, juda ko‘p. Mana shu iste’mol qilingan hajmni ham behuda qismi katta. Tabaqalashtirilgan tariflar behuda sarfni kamaytirishga undaydi. Bunda hamma iqtisodiy jihatdan hisobini o‘zi boshqaradi. Kamroq to‘lashni xohlaganlar tejaydi. Ya’ni qancha ko‘p tejalsa, shuncha kam to‘lov bo‘ladi. Qancha behuda sarf qilinsa, shuncha ko‘p pul to‘lanadi.
Katta iste’molchilar ulgurji bozorga chiqishga majbur bo‘ladi. Ular vaqti soati kelib, elektr energiyasini stansiyalardan to‘g‘ridan to‘g‘ri xarid qiladi yoki ulgurji bozordagi treyderlardan sotib oladi. Bunday rivojlangan bozor modeli butun dunyoda bor. Aholi yoki bo‘lmasa, kichik biznes subyektlarining bozorga chiqib, birjada savdo bilan shug‘ullanishga imkoni ham, xohishi ham yo‘q. Oddiy til bilan aytganda, bozor ularning eshigiga kelishi kerak. Raqobat bo‘lgan joyda uzoq muddatli ishlab chiqarishdagi sarf-xarajatlarning qisqarishiga olib keladi. Shuningdek, aholi, kichik biznes subyektlari uchun tariflarni oshmasligini kafolatlaydi.
Quyosh va shamol elektr stansiyalarining ulushi kengaytiriladi
Elektr energiyasi O‘zbekistonda turli elektrostansiyalarda ishlab chiqariladi. Issiqlik elektr stansiyalarida (IES) ishlab chiqarilgan hajm umumiy miqdorning 92 foizini tashkil qiladi va 8 foizi gidroelektr stansiyalarida (GES) ishlab chiqariladi. Tizimga endi kirib kelayotgan quyosh va shamol energiyasining hajmi hali juda kichik. Lekin yaqin 5 yil ichida ularning ulushi 25 foizga yetkazilishi ko‘zda tutilmoqda.
Muqobil energetika bo‘yicha biz shu kungacha bir nechta bitimlarni imzoladik. Olgan takliflarimiz moliyaviy jihatdan juda ham jozibador. Ya’ni past narxlarda desak ham bo‘laveradi. Biz bunga nimaning hisobiga erishdik? Birinchidan, davlat 25 yil davomida kafolatlangan tarzda energiyani xarid qilish majburiyatini bo‘yniga oldi. Ikkinichisi, loyihalarimiz quvvati juda katta. Lekin kelajakda biz katta quvvatli loyihalarni ko‘p qila olmaymiz. Asta-sekinlik bilan kichikroq quvvatli quyosh va shamol stansiyalarini qurishga o‘tamiz.
Oddiy misol, shamol stansiyamizning eng kichigi 100 megavatt, qolganlari 500 megavatt bo‘ladi. 500 megavatt bugungi kunda bitta katta viloyat degani. Dunyo bo‘yicha qaraydigan bo‘lsak, shamol elektr stansiyalarining o‘rtacha quvvati 69, 80 va 100 megavattni tashkil etadi. Quyosh stansiyalarimizning eng kichigi 100 megavat, kattasi esa 457 megavatt hisoblanadi. Dunyo miqyosida olib qaralsa, o‘rtacha kattalik 30-40 megavattni tashkil qiladi. Endi mana shunday katta stansiyalarni joylanishiga bo‘sh yerlar bo‘lsa, quraversak, arzon narxlarda olaversak, u qaytanga yaxshi emasmi, degan tabiiy savol tug‘iladi. Bu yerda ob-havoning salbiy ta’sir qilish muammosi bor. Ya’ni bu bizni og‘ir ahvolga solib qo‘yishi mumkin. Qancha ko‘p stansiya bo‘lsa, masalan, respublikaning barcha tumanlarida qurilsa, buning yagona elektr tarmoqlariga salbiy ta’siri kamroq bo‘ladi. Chunki shamol va quyosh elektr stansiyalarida ishlab chiqarish jarayonini biz boshqara olmaymiz. Ular shamol bo‘lsa, elektr ishlab chiqaradi, bo‘lmasa to‘xtaydi. Quyoshli ob-havo bo‘lsa, bitta rejimda, bulutli havoda boshqa rejimda ishlaydi. Quyosh botgandan keyin umuman to‘xtaydi. Shuning uchun biz ma’lum bir nuqtaga kelgandan keyin quyosh, shamol stansiyalar sonini ko‘paytirishimiz zarur bo‘ladi. Va bu xohlaymizmi, yo‘qmi narxlar oshishiga olib keladi. Davlatning kafolatlangan tarzda xarid qilish mexanizmidan voz kechib bozorda raqobatni kuchaytirish ehtiyoji tug‘iladi. Kim kamroq foyda bilan ishlashga tayyor bo‘lsa, kim xarajatni qisqartirish evaziga narxni pastroq ushlamoqchi bo‘lsa, marhamat deyiladi. Boshqa stansiyalar kabi ularda ham xuddi shu siyosat saqlanib qoladi.
Izoh (0)