Ўзбекистонда тадбиркорларга электр энергияси ишлаб чиқариш ва сотишда бир қанча қулайликлар яратилади. Бу ҳақда Энергектика вазири ўринбосари Шерзод Хўжаев «Дарё» нашрига берган интервьюсида маълум қилди. Шу билан бирга, вазирлик расмийси мамлакатда муқобил энергия ишлаб чиқариш қай босқичда экани, энергетика соҳасидаги қонунчиликни янгилаш масалаларига ҳам тўхталди.
Тадбиркорнинг бозорга кириб келиши содда бўлади
Энергетика соҳасида хорижлик экспертлар такрорлаётган муҳим бир жиҳат бор. У ҳам бўлса, соҳада қонунчиликни такомиллаштириш керак. Масалан, «Электр энергетикаси тўғрисида»ги қонун 2009 йилда қабул қилинган. Яъни бу бўйича янги қонун қабул қилиш, қонуности ҳужжатларни такомиллаштириш вақти келди. Яна бир муҳим масала, бозор шакллангандан кейин унга давлат аралашуви кўпайса, бозор бўлмай қолади. Лекин бозор ўзини ўзи бошқара олади, ҳамма нарсани ўзи тартибга солади десак, бундай бозор ҳам ишламайди. Чунки тартибга солинмаса, бозор иштирокчиларининг ўртасида мувозанат бўлмайди. Беш қўл баробар бўлмаганидек, кимдир тўғри ишлашга ҳаракат қилади, кимдир нотўғри ишлайди ва ўртада носоғлом рақобат юзага келади. Якуний натижада харидор ва истеъмолчи жабр кўради. Шунинг учун энергетика бозори регуляторини такил этиш зарур. Унинг бозорни ривожлантириш ва тартибга солиш бўйича алоҳида ўрни бўлади. Бозорда иштирокчилар сонининг кўпайиши, улар ўртасида соғлом рақобат юзага келишини назорат қилиб борилади.
Электр энергиясини ишлаб чиқариш ёки улгуржи бозордан харид қилиб аҳолига, бошқа ҳар қандай истеъмолчига сотиш истагини билдирган компаниялар бу бозорга кириб келиш жараёни ҳам жуда содда бўлади. Яъни энергетика бозори регулятори томонидан компанияга битта лицензия берилиши керак. Лицензияни олган ҳар қандай тадбиркор бозорга кириб фаолиятини амалга ошириши мумкин. У фаолияти давомида фойда билан чиқадими, зарaр билан чиқадими, ўзининг қобилияти, маҳорати ва тажрибасига боғлиқ. Чунки энг асосийси, шарт-шароитлар ҳамма учун бир хил яратилади. Лицензия олган компания, у каттами-кичикми фарқи йўқ, қоида ҳам бир хил, шароит ҳам тенг. Лицензияда истеъмолчиларни ҳимояловчи нормалар, шартлар ҳам ёзиб қўйилади. Бу бозорга кирган ҳар қандай тадбиркор истеъмолчилар ҳуқуқларини поймол қилмаслиги, улар олдида олган мажбуриятларини бажаришга жавобгар бўлишини англатади. Талабларга жавоб берилиши шарт деган нормалар ҳам киритилади.
Табақалаштирилган тарифлар ҳақида
Биз 2 та муаммони ҳал қилиш йўлини қидириб топдик, деб ишонаман. Биринчиси, истеъмолчиларнинг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламини ҳимоялаш масаласи. Маълум миқдордан камроқ электр энергияси ёки табиий газ истеъмол қилган оилалар ижтимоий ҳимояга муҳтож, яъни даромади кам ҳисобланади. Ёки бошқа томондан фарзандлари йўқ, ёлғиз яшаётган бўлиши мумкин.
Иккинчиси, қанча истеъмол ҳажми ортса, қўшилган ҳажм учун бошқача нарх бўлиши самарадорликка ундайди. Республикада ўртача хонадон электр энергияси сарфини ривожланган мамлакатлар билан таққосланса, бизда истеъмол кам. Лекин беҳуда сарф миқдорини қарасак, жуда кўп. Мана шу истеъмол қилинган ҳажмни ҳам беҳуда қисми катта. Табақалаштирилган тарифлар беҳуда сарфни камайтиришга ундайди. Бунда ҳамма иқтисодий жиҳатдан ҳисобини ўзи бошқаради. Камроқ тўлашни хоҳлаганлар тежайди. Яъни қанча кўп тежалса, шунча кам тўлов бўлади. Қанча беҳуда сарф қилинса, шунча кўп пул тўланади.
Катта истеъмолчилар улгуржи бозорга чиқишга мажбур бўлади. Улар вақти соати келиб, электр энергиясини станциялардан тўғридан-тўғри харид қилади ёки улгуржи бозордаги трейдерлардан сотиб олади. Бундай ривожланган бозор модели бутун дунёда бор. Аҳоли ёки бўлмаса, кичик бизнес субъектларининг бозорга чиқиб, биржада савдо билан шуғулланишга имкони ҳам, хоҳиши ҳам йўқ. Оддий тил билан айтганда, бозор уларнинг эшигига келиши керак. Рақобат бўлган жойда узоқ муддатли ишлаб чиқаришдаги сарф-харажатларнинг қисқаришига олиб келади. Шунингдек, аҳоли, кичик бизнес субъектлари учун тарифларни ошмаслигини кафолатлайди.
Қуёш ва шамол электр станцияларининг улуши кенгайтирилади
Электр энергияси Ўзбекистонда турли электростанцияларда ишлаб чиқарилади. Иссиқлик электр станцияларида (ИЭС) ишлаб чиқарилган ҳажм умумий миқдорнинг 92 фоизини ташкил қилади ва 8 фоизи гидроэлектр станцияларида (ГЭС) ишлаб чиқарилади. Тизимга энди кириб келаётган қуёш ва шамол энергиясининг ҳажми ҳали жуда кичик. Лекин яқин 5 йил ичида уларнинг улуши 25 фоизга етказилиши кўзда тутилмоқда.
Муқобил энергетика бўйича биз шу кунгача бир нечта битимларни имзоладик. Олган таклифларимиз молиявий жиҳатдан жуда ҳам жозибадор. Яъни паст нархларда десак ҳам бўлаверади. Биз бунга ниманинг ҳисобига эришдик? Биринчидан, давлат 25 йил давомида кафолатланган тарзда энергияни харид қилиш мажбуриятини бўйнига олди. Иккиничиси, лойиҳаларимиз қуввати жуда катта. Лекин келажакда биз катта қувватли лойиҳаларни кўп қила олмаймиз. Аста-секинлик билан кичикроқ қувватли қуёш ва шамол станцияларини қуришга ўтамиз.
Оддий мисол, шамол станциямизнинг энг кичиги 100 мегаватт, қолганлари 500 мегаватт бўлади. 500 мегаватт бугунги кунда битта катта вилоят дегани. Дунё бўйича қарайдиган бўлсак, шамол электр станцияларининг ўртача қуввати 69, 80 ва 100 мегаваттни ташкил этади. Қуёш станцияларимизнинг энг кичиги 100 мегават, каттаси эса 457 мегаватт ҳисобланади. Дунё миқёсида олиб қаралса, ўртача катталик 30-40 мегаваттни ташкил қилади. Энди мана шундай катта станцияларни жойланишига бўш ерлар бўлса, қураверсак, арзон нархларда олаверсак, у қайтанга яхши эмасми, деган табиий савол туғилади. Бу ерда об-ҳавонинг салбий таъсир қилиш муаммоси бор. Яъни бу бизни оғир аҳволга солиб қўйиши мумкин. Қанча кўп станция бўлса, масалан, республиканинг барча туманларида қурилса, бунинг ягона электр тармоқларига салбий таъсири камроқ бўлади. Чунки шамол ва қуёш электр станцияларида ишлаб чиқариш жараёнини биз бошқара олмаймиз. Улар шамол бўлса, электр ишлаб чиқаради, бўлмаса тўхтайди. Қуёшли об-ҳаво бўлса, битта режимда, булутли ҳавода бошқа режимда ишлайди. Қуёш ботгандан кейин умуман тўхтайди. Шунинг учун биз маълум бир нуқтага келгандан кейин қуёш, шамол станциялар сонини кўпайтиришимиз зарур бўлади. Ва бу хоҳлаймизми, йўқми нархлар ошишига олиб келади. Давлатнинг кафолатланган тарзда харид қилиш механизмидан воз кечиб бозорда рақобатни кучайтириш эҳтиёжи туғилади. Ким камроқ фойда билан ишлашга тайёр бўлса, ким харажатни қисқартириш эвазига нархни пастроқ ушламоқчи бўлса, марҳамат дейилади. Бошқа станциялар каби уларда ҳам худди шу сиёсат сақланиб қолади.
Изоҳ (0)