Har yili muborak Ramazon oyi boshlansa, iftorlikdan keyin bolalar uyma-uy yurib, qadimiy Ramazon qo‘shiqlarini baralla, jo‘rovoz bo‘lib aytadi. Bunday an’ana ko‘pchilikning bolaligini eslatadi. Xonadon egalari ko‘ngildan chiqarib hadyasini bergach, bolalar minnatdorlik sifatida fayz-baraka tilab, duo qiladi. Biroq yillar davomida avloddan avlodga o‘tib kelayotgan, vaqt ta’sirida matni o‘zgarayotgan ushbu qo‘shiqlarning tarixini hammayam bilmasligi mumkin. “Daryo” muxbiri Ramazon qo‘shiqlariga zamon va avlodlar ta’siri xususida folklorshunos olim Shomirza Turdimov bilan suhbatlashdi.
— Shomirza aka, Ramazon qo‘shiqlari tarixi, aytish an’anasi qachondan boshlangan?
— Ramazon qo‘shiqlari bizning mavsumiy marosim qo‘shiqlarimiz tarkibiga kiradi va kelib chiqishi juda qiziq. Ilk paydo bo‘lgan paytlarda ayrim hududlarda oyning birinchi va so‘nggi uch kunida, ba’zi joylarda faqat oxirgi kunlari ijro etilgan. Bugun esa muborak oyning har kunida aytiladi.
Ramazon oyi har yili 12 kun oldinga surilib, aylanib keladi. Lekin nima uchun Ramazon qo‘shig‘ining olqishini ichida “Hurli bo‘ling, hurli bo‘ling. Boychechakday gulli bo‘ling”, degan so‘zlar bor? Chunki qadimda “Boychechak” degan marosim bo‘lib, shahar-u qishloqlarda odamlar ikkita guruhga ajralgan holda qish va yozning teatrlashtirilgan marosimini o‘tkazgan. Urgut, Qashqadaryo, Namangan, Jizzax kabi hududlarda “Boychechak” marosimi bo‘lib o‘tgan. Andijonda ham o‘tkazilgani haqida Cho‘lpon asarlari orqali guvohlik bergan. Hozirgi kunda bu bolalar folklorining namunasi sifatida qolgan.
Agar ushbu marosimning Namanganda o‘tgan variantiga to‘xtalsak, bolalar boychechakni qo‘liga olib, uyma-uy yurgan va xuddi ramazonchilar kabi qo‘shiq aytgan. Qo‘shiqda quyidagi so‘zlar ham bo‘lgan:
“Bota, bota boychechak,
Uyingizga choch tilla.
Xudoyim o‘g‘il bersin,
Otginasi Rahmatilla,
O‘tirib chiqing, o‘tirib chiqing,
Yog‘och tovoqni to‘ldirib chiqing”.
Shundan so‘ng xonadon egasi bolalarga o‘zining ehsonini bergan. Agar ehson bermaydigan bo‘lsa, bolalar so‘kib ketgan. Qiziq jihati shundaki, boychechakchilarga berilgan tuhfa bir yil uchun urug‘dek qabul qilingan.
Boychechak qo‘shig‘i Ramazon qo‘shig‘ini eslatadi va mohiyatan ham bir-biriga to‘g‘ri keladi. Bizga Islom dini kirib kelganidan keyin boychechak qo‘shig‘i ham, marosim shakli ham, ohangi ham Ramazon qo‘shig‘iga o‘tgan va ma’naviyatimizga xizmat qiladigan qo‘shiqlardan biriga aylangan. Qo‘shiq ijrochilari va uni qachon aytilish tartibi paydo bo‘lgach, hamma hududlarda keng ommalashgan.
Alohida aytish kerakki, mumtoz shoirlar ham Ramazon qo‘shiqlari yaratgan va ularning namunalari haligacha bor. 1980-yili folklor ekspeditsiyaga chiqqanimizda Jizzax viloyatining Baxmal tumanidagi Novqa qishlog‘ida yashovchi Olloqul Azimovdan Ramazon qo‘shig‘ining mumtoz namunasini yozib olganmiz. U kishi o‘sha vaqtda 76 yoshda edi.
“Ro‘zaning oylari tug‘di kecha,
Kofirlar ot egarlab qochdi qocha,
Shu qochgandan qochaverdi bir yilg‘acha,
Bir yilda bir aylangan may Ramazon
Ayting, ayting Alisher-u Xudoga,
Salom ayting Muhammad Mustafoga”.
Ushbu Ramazon qo‘shig‘ining naqaroti “Ayting, ayting Alisher-u Xudoga, Salom ayting Muhammad Mustafoga” bo‘lib, har to‘rtlikdan so‘ng bog‘lovchi sifatida jo‘rovozlikda takrorlangan.
Ramazon qo‘shiqlarining matni hududlarga qarab, odamlarning yashash sharoiti, turmushidan kelib chiqib, bir-biridan farqlangan. Masalan:
Oq tanga, ko‘k tanga,
Chiqara qoling jon yanga.
Oq obaki, ko‘k obaki,
Chiqara qoling jon amaki,
degan so‘zlari bor qo‘shiqlar Toshkentda aytilgan.
Ramazonchilar xonadon va o‘sha oila vakillarini ta’riflab, ularni ro‘za tutishga targ‘ib qilgan. Ro‘za tutmaganlar jazolanishi haqida ham aytib o‘tilgan. Ramazon qo‘shiqlari mazmun-mohiyati bilan ma’rifiy xarakterdagi qo‘shiq hisoblangan.
— Yana qaysi turkiy xalqlar Ramazon qo‘shiqlarini aytadi yoki ijro etgan?
— Markaziy Osiyoning deyarli barcha hududida aytilganini bilaman. Lekin arab yoki boshqa xalqlarda ijro etilgani to‘g‘risida menda ma’lumot yo‘q. Tun va kunning ko‘klam paytidagi teng kelishi Markaziy Osiyo hududiga mos tushgani bois ham Ramazon qo‘shiqlari va ohanglari bizning xalqlar ichida juda mashhur.
— Bu qo‘shiq azaldan bolalar tomonidan aytiladimi yoki boshqalar ham kuylab kelganmi?
— Avvallari Ramazon qo‘shiqlarini katta yoshdagilar ham aytib, uyma-uy yurgan. Chunki bunga bayram qo‘shig‘i sifatida qaralgan. Bizning bolalar folklorining juda ko‘p o‘yinlari, xususan, “Oq terakmi, ko‘k terak”, “Oq suyakmi, ko‘k suyak” kabi o‘yinlar kattalar tomonidan mavsumiy marosimlarda aytilgan. Keyinchalik marosim unutilgach, bolalar folkloriga o‘tib ketgan. “Boychechak” marosimi to‘liq bolalar o‘yin folkloriga o‘tgan bo‘lsa-da, lekin yaqin-yaqingacha kattalar ham ijro etgan.
XX asrda sobiq sho‘ro davrida juda ko‘p marosimlarni o‘tkazish taqiqlandi. Shular qatorida Ramazon qo‘shiqlarini aytish va ro‘za tutishga ham ruxsat berilmadi. Hatto Islom dini bilan bog‘liq marosimlarning ko‘pini o‘tkazishga taqiq qo‘yildi. Lekin odamlarning ona sutidek yaqin marosimlarini taqiq bilan o‘zgartirib bo‘lmasligini ko‘rib turibmiz. Shu tariqa kattalar ijrosidagi holat bolalar ijrosiga o‘tib keldi, ya’ni unutilish holatidagi marosimlarga aylandi.
— Vaqt o‘tishi bilan qo‘shiqlar matniga ham zamon ruhi ta’sir qiladi. Ilk davrdagi matndan hozirgisi qanchalik o‘zgargan?
— Yuqorida aytib o‘tilgan, ya’ni 1980-yilda yozib olingan qo‘shiq matni qadimiy holatiga uyg‘un keladi. Lekin bugun Toshkent va boshqa hududlarda aytilayotgan matnlar unutilayotgan yoki qisqartirilgan varianti hisoblanadi. Masalan, “Chiqara qoling ming so‘m pul” yoki “Chiqara qoling besh yuz so‘m pul” kabi so‘zlar qo‘shilyapti. Aniqrog‘i, zamonga, inflyatsiyaga moslashib ketyapti (kuladi). Hozirgi bolalar olqish ijro etishni unutgan, umuman aytishmaydi.
Shuningdek, bugungi kunda bolalarning xonadon egasidan oladigan narsasi manfaatga qurilgandek bo‘lib qolgan. Manfaat birinchi darajaga o‘tyapti, Ramazon qo‘shiqlarini aytishmasin, deyish ham noto‘g‘ri. Berilayotgan ne’matlar ehson bo‘lishi va bolalar undan quvonishi mumkin. Lekin buni biznesga aylantirib yubormaslik kerak. Asalning ham ko‘pi zahar bo‘lganidek, barcha ma’naviy quvvat ham aks ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
— Ramazon qo‘shiqlari fanda qay darajada o‘rganilgan? Ilk tadqiqotlar, birinchi manbalar haqida ham to‘xtalib o‘tsangiz?
— XX asrdan avvalgi ba’zi qo‘lyozmalarda mumtoz ohanglarga tushirilgan manbalar mavjud. 1898-yilda N.P.Ostroumovning risolasida Toshkent va Turkistonning ko‘pgina shaharlarida ro‘za boshlanishi bilanoq mahallada istiqomat qiluvchi bolalar qo‘shnilari, tanish-bilishlari hamda qarindosh-urug‘larining hovlisiga kirib, Ramazon oyi sharafiga aytgan qo‘shiqlari haqida qayd etilgan. Keyinchalik qator manbalarda ham ma’lumotlar keltirilgan.
O‘zbek folklorshunoslarining eng katta xizmati shundaki, ular qanday sharoitda bo‘lmasin, bor manbalarni yozib, yig‘ib olishga harakat qilishgan. O‘zbekiston Fanlar akademiyasi qoshidagi O‘zbek tili va adabiyoti folklor institutining folklor arxivi dunyodagi eng boy xazinalardan bittasi hisoblanadi. U yerda deyarli barcha janrga oid ma’lumotlar saqlanyapti. Ularning ichida muqaddas oy qo‘shiqlari ham bor. Folklorshunos olim Mamatqul Jo‘rayev ham shu haqda kitob yozib, chop ettirgan. Hozirgi kunda Ramazon qo‘shiqlari bo‘yicha tadqiqotlar olib borilyapti, ilmiy ishlar qilinmoqda.
— Ayrim ota-onalar farzandining Ramazon qo‘shiqlarini aytishiga ruxsat bermaydi. Sizningcha, bunday taqiqlar qadimiy an’ananing yo‘q bo‘lib, unutilishiga qanchalik ta’sir ko‘rsatadi?
— Bunday taqiqlar bo‘lmasligi kerak va bolalar manfaat ko‘ryapti, degan tushunchani birinchi darajaga olib chiqmaslik kerak. Bolalarning Ramazon qo‘shig‘ini aytishining ham o‘ziga xos fayzi bor. Qo‘shiqlar insonlarni mehr-oqibatli bo‘lishga, ahillikka chaqirishga xizmat qiladi. Ramazonchilarni kutib, ko‘nglidan chiqarib narsa beradigan odamlar ko‘p oramizda. Gap bolalarning uch-to‘rt so‘m olishida emas. Moddiy va ma’naviy tomonlar baravar ketishi kerak. Biri baland, biri past bo‘lsa, muvozanat buziladi. Bolalarga muvozanatni ushlay bilishni tushuntirish lozim, taqiqlash kerak emas.
Suhbatning to‘liq variantini “Daryo”ning YouTube’dagi sahifasi orqali tomosha qilishingiz mumkin.
Mirolim Isajonov suhbatlashdi.
Tasvirchi va montajchi: Ilhom Xursanaliyev
Izoh (0)