Ҳар йили муборак Рамазон ойи бошланса, ифторликдан кейин болалар уйма-уй юриб, қадимий Рамазон қўшиқларини баралла, жўровоз бўлиб айтади. Бундай анъана кўпчиликнинг болалигини эслатади. Хонадон эгалари кўнгилдан чиқариб ҳадясини бергач, болалар миннатдорлик сифатида файз-барака тилаб, дуо қилади. Бироқ йиллар давомида авлоддан авлодга ўтиб келаётган, вақт таъсирида матни ўзгараётган ушбу қўшиқларнинг тарихини ҳаммаям билмаслиги мумкин. «Дарё» мухбири Рамазон қўшиқларига замон ва авлодлар таъсири хусусида фольклоршунос олим Шомирза Турдимов билан суҳбатлашди.
— Шомирза ака, Рамазон қўшиқлари тарихи, айтиш анъанаси қачондан бошланган?
— Рамазон қўшиқлари бизнинг мавсумий маросим қўшиқларимиз таркибига киради ва келиб чиқиши жуда қизиқ. Илк пайдо бўлган пайтларда айрим ҳудудларда ойнинг биринчи ва сўнгги уч кунида, баъзи жойларда фақат охирги кунлари ижро этилган. Бугун эса муборак ойнинг ҳар кунида айтилади.
Рамазон ойи ҳар йили 12 кун олдинга сурилиб, айланиб келади. Лекин нима учун Рамазон қўшиғининг олқишини ичида «Ҳурли бўлинг, ҳурли бўлинг. Бойчечакдай гулли бўлинг», деган сўзлар бор? Чунки қадимда «Бойчечак» деган маросим бўлиб, шаҳар-у қишлоқларда одамлар иккита гуруҳга ажралган ҳолда қиш ва ёзнинг театрлаштирилган маросимини ўтказган. Ургут, Қашқадарё, Наманган, Жиззах каби ҳудудларда «Бойчечак» маросими бўлиб ўтган. Андижонда ҳам ўтказилгани ҳақида Чўлпон асарлари орқали гувоҳлик берган. Ҳозирги кунда бу болалар фольклорининг намунаси сифатида қолган.
Агар ушбу маросимнинг Наманганда ўтган вариантига тўхталсак, болалар бойчечакни қўлига олиб, уйма-уй юрган ва худди рамазончилар каби қўшиқ айтган. Қўшиқда қуйидаги сўзлар ҳам бўлган:
«Бота, бота бойчечак,
Уйингизга чоч тилла.
Худойим ўғил берсин,
Отгинаси Раҳматилла,
Ўтириб чиқинг, ўтириб чиқинг,
Ёғоч товоқни тўлдириб чиқинг».
Шундан сўнг хонадон эгаси болаларга ўзининг эҳсонини берган. Агар эҳсон бермайдиган бўлса, болалар сўкиб кетган. Қизиқ жиҳати шундаки, бойчечакчиларга берилган туҳфа бир йил учун уруғдек қабул қилинган.
Бойчечак қўшиғи Рамазон қўшиғини эслатади ва моҳиятан ҳам бир-бирига тўғри келади. Бизга Ислом дини кириб келганидан кейин бойчечак қўшиғи ҳам, маросим шакли ҳам, оҳанги ҳам Рамазон қўшиғига ўтган ва маънавиятимизга хизмат қиладиган қўшиқлардан бирига айланган. Қўшиқ ижрочилари ва уни қачон айтилиш тартиби пайдо бўлгач, ҳамма ҳудудларда кенг оммалашган.
Алоҳида айтиш керакки, мумтоз шоирлар ҳам Рамазон қўшиқлари яратган ва уларнинг намуналари ҳалигача бор. 1980 йили фольклор экспедицияга чиққанимизда Жиззах вилоятининг Бахмал туманидаги Новқа қишлоғида яшовчи Оллоқул Азимовдан Рамазон қўшиғининг мумтоз намунасини ёзиб олганмиз. У киши ўша вақтда 76 ёшда эди.
«Рўзанинг ойлари туғди кеча,
Кофирлар от эгарлаб қочди қоча,
Шу қочгандан қочаверди бир йилғача,
Бир йилда бир айланган май Рамазон
Айтинг, айтинг Алишер-у Худога,
Салом айтинг Муҳаммад Мустафога».
Ушбу Рамазон қўшиғининг нақароти «Айтинг, айтинг Алишер-у Худога, Салом айтинг Муҳаммад Мустафога» бўлиб, ҳар тўртликдан сўнг боғловчи сифатида жўровозликда такрорланган.
Рамазон қўшиқларининг матни ҳудудларга қараб, одамларнинг яшаш шароити, турмушидан келиб чиқиб, бир-биридан фарқланган. Масалан:
Оқ танга, кўк танга,
Чиқара қолинг жон янга.
Оқ обаки, кўк обаки,
Чиқара қолинг жон амаки,
деган сўзлари бор қўшиқлар Тошкентда айтилган.
Рамазончилар хонадон ва ўша оила вакилларини таърифлаб, уларни рўза тутишга тарғиб қилган. Рўза тутмаганлар жазоланиши ҳақида ҳам айтиб ўтилган. Рамазон қўшиқлари мазмун-моҳияти билан маърифий характердаги қўшиқ ҳисобланган.
— Яна қайси туркий халқлар Рамазон қўшиқларини айтади ёки ижро этган?
— Марказий Осиёнинг деярли барча ҳудудида айтилганини биламан. Лекин араб ёки бошқа халқларда ижро этилгани тўғрисида менда маълумот йўқ. Тун ва куннинг кўклам пайтидаги тенг келиши Марказий Осиё ҳудудига мос тушгани боис ҳам Рамазон қўшиқлари ва оҳанглари бизнинг халқлар ичида жуда машҳур.
— Бу қўшиқ азалдан болалар томонидан айтиладими ёки бошқалар ҳам куйлаб келганми?
— Авваллари Рамазон қўшиқларини катта ёшдагилар ҳам айтиб, уйма-уй юрган. Чунки бунга байрам қўшиғи сифатида қаралган. Бизнинг болалар фольклорининг жуда кўп ўйинлари, хусусан, «Оқ теракми, кўк терак», «Оқ суякми, кўк суяк» каби ўйинлар катталар томонидан мавсумий маросимларда айтилган. Кейинчалик маросим унутилгач, болалар фольклорига ўтиб кетган. «Бойчечак» маросими тўлиқ болалар ўйин фольклорига ўтган бўлса-да, лекин яқин-яқингача катталар ҳам ижро этган.
ХХ асрда собиқ шўро даврида жуда кўп маросимларни ўтказиш тақиқланди. Шулар қаторида Рамазон қўшиқларини айтиш ва рўза тутишга ҳам рухсат берилмади. Ҳатто Ислом дини билан боғлиқ маросимларнинг кўпини ўтказишга тақиқ қўйилди. Лекин одамларнинг она сутидек яқин маросимларини тақиқ билан ўзгартириб бўлмаслигини кўриб турибмиз. Шу тариқа катталар ижросидаги ҳолат болалар ижросига ўтиб келди, яъни унутилиш ҳолатидаги маросимларга айланди.
— Вақт ўтиши билан қўшиқлар матнига ҳам замон руҳи таъсир қилади. Илк даврдаги матндан ҳозиргиси қанчалик ўзгарган?
— Юқорида айтиб ўтилган, яъни 1980 йилда ёзиб олинган қўшиқ матни қадимий ҳолатига уйғун келади. Лекин бугун Тошкент ва бошқа ҳудудларда айтилаётган матнлар унутилаётган ёки қисқартирилган варианти ҳисобланади. Масалан, «Чиқара қолинг минг сўм пул» ёки «Чиқара қолинг беш юз сўм пул» каби сўзлар қўшиляпти. Аниқроғи, замонга, инфляцияга мослашиб кетяпти (кулади). Ҳозирги болалар олқиш ижро этишни унутган, умуман айтишмайди.
Шунингдек, бугунги кунда болаларнинг хонадон эгасидан оладиган нарсаси манфаатга қурилгандек бўлиб қолган. Манфаат биринчи даражага ўтяпти, Рамазон қўшиқларини айтишмасин, дейиш ҳам нотўғри. Берилаётган неъматлар эҳсон бўлиши ва болалар ундан қувониши мумкин. Лекин буни бизнесга айлантириб юбормаслик керак. Асалнинг ҳам кўпи заҳар бўлганидек, барча маънавий қувват ҳам акс таъсир кўрсатиши мумкин.
— Рамазон қўшиқлари фанда қай даражада ўрганилган? Илк тадқиқотлар, биринчи манбалар ҳақида ҳам тўхталиб ўтсангиз?
— ХХ асрдан аввалги баъзи қўлёзмаларда мумтоз оҳангларга туширилган манбалар мавжуд. 1898 йилда Н.П.Остроумовнинг рисоласида Тошкент ва Туркистоннинг кўпгина шаҳарларида рўза бошланиши биланоқ маҳаллада истиқомат қилувчи болалар қўшнилари, таниш-билишлари ҳамда қариндош-уруғларининг ҳовлисига кириб, Рамазон ойи шарафига айтган қўшиқлари ҳақида қайд этилган. Кейинчалик қатор манбаларда ҳам маълумотлар келтирилган.
Ўзбек фольклоршуносларининг энг катта хизмати шундаки, улар қандай шароитда бўлмасин, бор манбаларни ёзиб, йиғиб олишга ҳаракат қилишган. Ўзбекистон Фанлар академияси қошидаги Ўзбек тили ва адабиёти фольклор институтининг фольклор архиви дунёдаги энг бой хазиналардан биттаси ҳисобланади. У ерда деярли барча жанрга оид маълумотлар сақланяпти. Уларнинг ичида муқаддас ой қўшиқлари ҳам бор. Фольклоршунос олим Маматқул Жўраев ҳам шу ҳақда китоб ёзиб, чоп эттирган. Ҳозирги кунда Рамазон қўшиқлари бўйича тадқиқотлар олиб бориляпти, илмий ишлар қилинмоқда.
— Айрим ота-оналар фарзандининг Рамазон қўшиқларини айтишига рухсат бермайди. Сизнингча, бундай тақиқлар қадимий анъананинг йўқ бўлиб, унутилишига қанчалик таъсир кўрсатади?
— Бундай тақиқлар бўлмаслиги керак ва болалар манфаат кўряпти, деган тушунчани биринчи даражага олиб чиқмаслик керак. Болаларнинг Рамазон қўшиғини айтишининг ҳам ўзига хос файзи бор. Қўшиқлар инсонларни меҳр-оқибатли бўлишга, аҳилликка чақиришга хизмат қилади. Рамазончиларни кутиб, кўнглидан чиқариб нарса берадиган одамлар кўп орамизда. Гап болаларнинг уч-тўрт сўм олишида эмас. Моддий ва маънавий томонлар баравар кетиши керак. Бири баланд, бири паст бўлса, мувозанат бузилади. Болаларга мувозанатни ушлай билишни тушунтириш лозим, тақиқлаш керак эмас.
Суҳбатнинг тўлиқ вариантини «Дарё»нинг YouTube’даги саҳифаси орқали томоша қилишингиз мумкин.
Миролим Исажонов суҳбатлашди.
Тасвирчи ва монтажчи: Илҳом Хурсаналиев
Изоҳ (0)