Chang sabab kasalliklari ko‘paygan Qo‘qon, AQSHga yetib olish va undan o‘zib ketish orzusi, 11 yillik ta’limni yo‘qotish taklifi. O‘zbek matbuoti 15-aprelda nimalar haqida yozgan?

Tarix — hayot takrorlardan iborat ekani haqida saboq beruvchi eng yaxshi ustoz; har kunlik bu saboqlardan doim ham vaqtida va to‘g‘ri xulosalar chiqarilmasa-da, tarix baribir eng yaxshi ustozligicha qolaveradi.

Ham O‘zbekistonning, ham jahonning bundan 90, 60 va 30 yil avvalgi manzarasiga o‘zbek matbuoti ko‘zi bilan imkon qadar nazar solish ham qiziq, ham foydali ko‘rindi. Bundan o‘n yillar avval aynan bugungi sanada nimalar bo‘lgan, davr matbuoti ular haqida nima deb yozgan, jamoatchilikning munosabati qanday edi — bularning barini “Kun matbuoti tarixi” nomli yangi rukn orqali kuzatib borish mumkin.

90 yil avval. 15-aprel, juma

“Birinchi may tayyorlig‘i kuchaytirilsin” sarlavhali xabarga ko‘ra, 11-aprelda o‘rtoq Oxunboboyev raisligi ostida Birinchi may bayramini o‘tkazish markaziy komissiyasining majlisi bo‘lib o‘tgan. Majlisda belgilanishicha, “1-may erta bilan Xalq komissarlari sho‘rosining binosi yonida markaziy minbar (tribuna) yasalib, bunda butun hukumat a’zolari Toshkent garnizonining paradini qabul qilajaqlar... Qizil maydon ichida bu vaqtda karnaval o‘tkazilajak. 2-mayda keng suratda ommaviy sayil (gulyaniya) o‘tkazilib,.. bu ommaviy sayilga xotin-qizlarning to‘la qatnashishlari uchun ularning bolalariga vaqtincha bolalar uylari tayinlanib, ular qiynalmasdan bolalarini shu uylarga qo‘yib ketarlar. Bu tomoshalar Bo‘zsuvda, Chirchiq bo‘yida va shahar istirohat bog‘larida o‘tkaziladi”.

Yo‘ldosh Oxunboboyev bayram tayyorgarligi bilan band bo‘lsa, O‘zbekiston hukumati rahbari Fayzulla Xo‘jayev stadion qurish haqida o‘ylamoqda. “O‘zbekiston Markaziy Ijroqo‘mi qoshida o‘rtoq Fayzulla Xo‘jayev rayosati ostida butun O‘zbekiston jumhuriy stadionini (Toshkentda) qurish komissiyasi tuzildi, — deyiladi ‘Toshkentda jumhuriy stadion quriladi’ degan sarlavhali xabarda. — Yaqin kunlarda fizkultura oliy sho‘rosi tomonidan eng yaxshi loyiha uchun konkurs e’lon qilinadi. Stadionni qurish 1932-yil avgust oyiga tamomlanadi. Stadion butun O‘zbekiston spartakiadasi ochila turgan vaqtga borib tamom bo‘ladi”.

“Qo‘qonning suvi ichish uchun yaramaydi, shahar mehnatkashlariga toza suv juda zarur”, — deyiladi “Qizil O‘zbekiston”ning 1932-yil 15-aprel sonidagi “Qo‘qon shahri obod bo‘lsin” sarlavhali materialda. Shaharda vodoprovod ishlari faqat 7 protsent bajarilgan, bunga sabab qilib quvurlar yo‘qligi ko‘rsatiladi. “1930-yilda boshlangan yuqumli kasallar kasalxonasi tamom bo‘lagn hisob edi, hali vodoprovod yo‘q deb foydalanmasdan yotadi. Bu kasalxona juda zarur. 1930-yilda shaharda yuqumli kasallar 524 nafar bo‘lsa, hozir 17 barobar oshiq. Qo‘qonda kasallarning ko‘payishiga sabab chang va shaharning iflosligidir. Masalan, eski shahardagi bozor va Kattaxon masjid atroflari juda yomon iflos holda”.

60 yil avval. 15-aprel, yakshanba

“Qizil O‘zbekiston”ning yakshanba soni muqovasi KPSS Markaziy Komitetining 1962-yil 1-may chaqiriqlari bilan to‘la. Bunday chaqiriqlar har yili Mehnatkashlar kuni arafasida gazetalarda e’lon qilinadi — faollar bu chaqiriqlarni alvon lattalarga yozib, 1-may paradlarida ko‘tarishlari uchun. Jamiyat hayotining barcha jabhalarini qamrab olgan bu chaqiriqlar orasida qiziq-qiziqlari uchraydi. Mana, masalan: “Shahar va qishloq mehnatkashlari! Zo‘r berib ishlab, kapitalizm bilan tinch iqtisodiy musobaqada tarixan eng qisqa muddat ichida g‘alaba qozonaylik! Aholi jon boshiga mahsulot ishlab chiqarish jihatidan Amerika Qo‘shma Shtatlariga yetib olaylik va o‘zib ketaylik!”. Bu o‘zi bayram chaqirig‘imi yo iqrornoma — hayron qolasan kishi.

Gazetada sovet hukumati rahbari Nikita Xrushchyovning 12-aprel kuni Buyuk Britaniya bosh vaziri Garold Makmillanga yo‘llagan javob maktubi tarjimasi berilgan. “Uch davlat qo‘shinlarining G‘arbiy Berlinda turishiga tayanch bo‘lgan asoslar allaqachon yo‘q bo‘lib ketdi. AQSh, Buyuk Britaniya va Fransiya qo‘shinlari G‘arbiy Berlinga kelganlarida bizlarning mamlakatlarimiz ittifoqi mamlakatlar edi. Endi hamma narsa o‘zgarib ketdi. G‘arb davlatlari sotsialistik mamlakatlarga va, birinchi galda, Sovet Ittifoqiga qarshi qaratilgan agressiv NATO blokini tuzdilar. Endilikda G‘arbiy Berlindagi sizlarning qo‘shinlaringiz bizga ittifoqi mamlakatlarning qo‘shinlari emas, balki Sovet Ittifoqiga dushman bo‘lgan agressiv NATO blokining qo‘shinlaridir”, — deyiladi Xrushchyovning maktubida.

Sovet hukumati rahbarining xatida, shuningdek, bunday deyiladi: “Qattiq xalqaro kontrol ostida yoppasiga va batamom qurolsizlanish to‘g‘risidagi shartnomani tuzmoq uchun men istalgan joyga, istalgan kun va minutda borishga tayyorman. Shunday shartnoma tuzilsa, yadro sinovlari masalasi o‘z-o‘zidan hal qilingan bo‘lur edi, chunki shu shartnomaga muvofiq batamom yo‘qotilishi lozim bo‘lgna yadro quroli sinovlariga hech qanday ehtiyoj qolmagan bo‘lur edi”. Ayni vaqtda, Xrushchyov o‘zining bu taklifi Buyuk Britaniya va uning ittifoqchilari tomonidan qabul qilinishiga ishonmasligini ta’kidlagan.

Gazetaning shtatsiz muxbiri Misr Muhammadiyev tomonidan yuborilgan “Tajribali ovchi” xabarida keltirilgan raqamlar bugungi kun o‘quvchisini dahshatga solishi ehtimoli yo‘q emas: “Qariyb 35 yildan buyon ovchilik qilayotgan Yunus Toirov o‘tgan vaqt mobaynida o‘nlab yirtqichlarni o‘ldirib, chorva mollarini xavf-xatarlardan saqlashda chorvadorlarga yaqindan yordam berdi. U shu yilning o‘tgan uch oyi mobaynida 70 ta tulki, 3 ta bo‘ri, 70 ta yovvoyi mushuk va 8 ta bo‘rsiq terisi topshirib, yillik topshiriqni 300 protsent bajarib qo‘ydi”. Qiziq, hozir Yakkabog‘da tulki va yovvoyi mushuk qolganmi?

30 yil avval. 15-aprel, chorshanba

Asosiy mavzu — Mingbuloqda otilib chiqqan neft. Markaziy gazetalar bu mavzuda katta maqolalar e’lon qilgan. “Mingbuloq koni... bora-bora O‘zbekistonning neft mustaqilligini ham ta’min etadi, deb baholanmoqda”, — deyiladi “O‘zbekiston ovozi”dagi “Jahoniy ko‘rsatkich” materialida. Unda ta’kidlanishicha, kon “dastlabki kunlari, ya’ni 2—3-martda bir kecha-kunduzda 830—1000 kub metr neft berayotgandi. So‘nggi kunlarga kelib, 10 ming kub metr mahsulot yer qa’ridan katta bosimda otilib chiqdi. Ilova tarzida aytib qo‘yish kerakki, Erondagi neft qudug‘i bir kecha-kunduzda 11 ming kub metr mahsulot berayotgan bo‘lsa, neftchilikda mashhur sanalgan Kuvaytning eng katta qudug‘i 7—8 ming kub metr shunday mahsulot berib turibdi”.

“Agar bugun prezident saylovi o‘tkazilguday bo‘lsa, Islom Karimov 95 foiz ovoz olardi. Bunga aminman, — deydi Oliy Kengashga Xalq demokratik partiyasi (XDP)dan saylangan deputat Rayim Nasimov. — Oddiy kishilarning Karimovga ishonchi — barqarorlik omilidir. Mabodo xalq o‘z prezidentiga ishonchini yo‘qotsa, bu milliy fojiaga aylanadi. Biz, deputatlarning har biri, xo‘jalik rahbarlarining har biri o‘z-o‘ziga: ‘Xo‘sh, qonunlar va farmonlarni bajarish uchun nima ish qildim?’, — deb savol berishi lozim”. Deputatning fikricha, XDP a’zolari parlamentdagi munozaralarda o‘z partiyalarining raisi, prezident Islom Karimovni hamma vaqt ham qo‘llab-quvvatlayapti, deb hisoblamaydi. “Biz ahillik bilan ovoz beramiz. Biroq bu kamlik qiladi. Parlamentdagi muhokama jamoatchilik fikriga katta ta’sir qiladi. Shunday ekan, XDP har doim ham tashabbuskorlik qilyaptimi?”, — deb savol qo‘yadi u.

“Menimcha, bundan buyon o‘qishni erkinlik asosiga qurish kerak, ya’ni, majburiy o‘rta ta’limga barham berish vaqti keldi. 8 yillik ta’limni majburiy qilinsa ham, o‘rta ma’lumot olishni to‘la ixtiyoriy qilish lozim. Ishsizlar armiyasini attestatli yoshlar hisobiga ko‘paytiraverishning nima keragi bor? — deydi O‘zbekiston xalq maorifi a’lochisi Yo‘ldosh Solijonov “Ma’rifat” gazetasi 1992-yil 15-aprel sonida e’lon qilingan “Ilmsizlik sabablari nimada?” sarlavhali maqolasida. — 6 yoshlilarni maktabga qabul qilish foyda bermadi, bu ishga barham berildi. Shuni hisobga olib, 11 yillik ta’limni ham yo‘qotish zarur. Chunki bunday ta’limga o‘tganligimiz natijasida hozir o‘qitishda shu qadar chalakam-chattilik ro‘y berdi. Oxirgi sinfda o‘quvchilar avvalgi yillarda o‘tilgan mavzularni takror o‘qishyapti. Bundan nima foyda?”.

Darvoqe, “O‘zbekiston ovozi”da Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Atamashunoslik qo‘mitasining “Qaysi biri ma’qul?” sarlavhali e’lon chop etilgan. Qo‘mita “atamalarni to‘g‘ri tanlashdek muhim ishda” mushtariylardan yordam so‘ragan, ularning e’tiboriga o‘zbekchalashtirish taklif etilayotgan “bir qancha zarur atamalar ro‘yxati”ni havola qilgan. Unda, masalan, “arxiv”ni “hujjatxona”, “komandirovka”ni “ishsafar”, “metodika”ni “usuliyat”, “stilistika”ni “uslubiyat”, “pensioner”ni esa “nafaqachi” deb qayta atash taklif qilingan.

Ushbu material huquqlari mualliflarida saqlangan holda e’lon qilish sharti bilan “Daryo” internet-nashriga taqdim etildi