Чанг сабаб касалликлари кўпайган Қўқон, АҚШга етиб олиш ва ундан ўзиб кетиш орзуси, 11 йиллик таълимни йўқотиш таклифи. Ўзбек матбуоти 15 апрелда нималар ҳақида ёзган?

Тарих — ҳаёт такрорлардан иборат экани ҳақида сабоқ берувчи энг яхши устоз; ҳар кунлик бу сабоқлардан доим ҳам вақтида ва тўғри хулосалар чиқарилмаса-да, тарих барибир энг яхши устозлигича қолаверади.

Ҳам Ўзбекистоннинг, ҳам жаҳоннинг бундан 90, 60 ва 30 йил аввалги манзарасига ўзбек матбуоти кўзи билан имкон қадар назар солиш ҳам қизиқ, ҳам фойдали кўринди. Бундан ўн йиллар аввал айнан бугунги санада нималар бўлган, давр матбуоти улар ҳақида нима деб ёзган, жамоатчиликнинг муносабати қандай эди — буларнинг барини «Кун матбуоти тарихи» номли янги рукн орқали кузатиб бориш мумкин.

90 йил аввал. 15 апрель, жума

«Биринчи май тайёрлиғи кучайтирилсин» сарлавҳали хабарга кўра, 11 апрелда ўртоқ Охунбобоев раислиги остида Биринчи май байрамини ўтказиш марказий комиссиясининг мажлиси бўлиб ўтган. Мажлисда белгиланишича, «1 май эрта билан Халқ комиссарлари шўросининг биноси ёнида марказий минбар (трибуна) ясалиб, бунда бутун ҳукумат аъзолари Тошкент гарнизонининг парадини қабул қилажақлар... Қизил майдон ичида бу вақтда карнавал ўтказилажак. 2 майда кенг суратда оммавий сайил (гуляния) ўтказилиб,.. бу оммавий сайилга хотин-қизларнинг тўла қатнашишлари учун уларнинг болаларига вақтинча болалар уйлари тайинланиб, улар қийналмасдан болаларини шу уйларга қўйиб кетарлар. Бу томошалар Бўзсувда, Чирчиқ бўйида ва шаҳар истироҳат боғларида ўтказилади».

Йўлдош Охунбобоев байрам тайёргарлиги билан банд бўлса, Ўзбекистон ҳукумати раҳбари Файзулла Хўжаев стадион қуриш ҳақида ўйламоқда. «Ўзбекистон Марказий Ижроқўми қошида ўртоқ Файзулла Хўжаев раёсати остида бутун Ўзбекистон жумҳурий стадионини (Тошкентда) қуриш комиссияси тузилди, — дейилади ‘Тошкентда жумҳурий стадион қурилади’ деган сарлавҳали хабарда. — Яқин кунларда физкултура олий шўроси томонидан энг яхши лойиҳа учун конкурс эълон қилинади. Стадионни қуриш 1932 йил август ойига тамомланади. Стадион бутун Ўзбекистон спартакиадаси очила турган вақтга бориб тамом бўлади».

«Қўқоннинг суви ичиш учун ярамайди, шаҳар меҳнаткашларига тоза сув жуда зарур», — дейилади «Қизил Ўзбекистон»нинг 1932 йил 15 апрель сонидаги «Қўқон шаҳри обод бўлсин» сарлавҳали материалда. Шаҳарда водопровод ишлари фақат 7 процент бажарилган, бунга сабаб қилиб қувурлар йўқлиги кўрсатилади. «1930 йилда бошланган юқумли касаллар касалхонаси тамом бўлагн ҳисоб эди, ҳали водопровод йўқ деб фойдаланмасдан ётади. Бу касалхона жуда зарур. 1930 йилда шаҳарда юқумли касаллар 524 нафар бўлса, ҳозир 17 баробар ошиқ. Қўқонда касалларнинг кўпайишига сабаб чанг ва шаҳарнинг ифлослигидир. Масалан, эски шаҳардаги бозор ва Каттахон масжид атрофлари жуда ёмон ифлос ҳолда».

60 йил аввал. 15 апрель, якшанба

«Қизил Ўзбекистон»нинг якшанба сони муқоваси КПСС Марказий Комитетининг 1962 йил 1 май чақириқлари билан тўла. Бундай чақириқлар ҳар йили Меҳнаткашлар куни арафасида газеталарда эълон қилинади — фаоллар бу чақириқларни алвон латталарга ёзиб, 1 май парадларида кўтаришлари учун. Жамият ҳаётининг барча жабҳаларини қамраб олган бу чақириқлар орасида қизиқ-қизиқлари учрайди. Мана, масалан: «Шаҳар ва қишлоқ меҳнаткашлари! Зўр бериб ишлаб, капитализм билан тинч иқтисодий мусобақада тарихан энг қисқа муддат ичида ғалаба қозонайлик! Аҳоли жон бошига маҳсулот ишлаб чиқариш жиҳатидан Америка Қўшма Штатларига етиб олайлик ва ўзиб кетайлик!». Бу ўзи байрам чақириғими ё иқрорнома — ҳайрон қоласан киши.

Газетада совет ҳукумати раҳбари Никита Хрушчёвнинг 12 апрель куни Буюк Британия бош вазири Гаролд Макмилланга йўллаган жавоб мактуби таржимаси берилган. «Уч давлат қўшинларининг Ғарбий Берлинда туришига таянч бўлган асослар аллақачон йўқ бўлиб кетди. АҚШ, Буюк Британия ва Франция қўшинлари Ғарбий Берлинга келганларида бизларнинг мамлакатларимиз иттифоқи мамлакатлар эди. Энди ҳамма нарса ўзгариб кетди. Ғарб давлатлари социалистик мамлакатларга ва, биринчи галда, Совет Иттифоқига қарши қаратилган агрессив НАТО блокини туздилар. Эндиликда Ғарбий Берлиндаги сизларнинг қўшинларингиз бизга иттифоқи мамлакатларнинг қўшинлари эмас, балки Совет Иттифоқига душман бўлган агрессив НАТО блокининг қўшинларидир», — дейилади Хрушчёвнинг мактубида.

Совет ҳукумати раҳбарининг хатида, шунингдек, бундай дейилади: «Қаттиқ халқаро контрол остида ёппасига ва батамом қуролсизланиш тўғрисидаги шартномани тузмоқ учун мен исталган жойга, исталган кун ва минутда боришга тайёрман. Шундай шартнома тузилса, ядро синовлари масаласи ўз-ўзидан ҳал қилинган бўлур эди, чунки шу шартномага мувофиқ батамом йўқотилиши лозим бўлгна ядро қуроли синовларига ҳеч қандай эҳтиёж қолмаган бўлур эди». Айни вақтда, Хрушчёв ўзининг бу таклифи Буюк Британия ва унинг иттифоқчилари томонидан қабул қилинишига ишонмаслигини таъкидлаган.

Газетанинг штатсиз мухбири Миср Муҳаммадиев томонидан юборилган «Тажрибали овчи» хабарида келтирилган рақамлар бугунги кун ўқувчисини даҳшатга солиши эҳтимоли йўқ эмас: «Қарийб 35 йилдан буён овчилик қилаётган Юнус Тоиров ўтган вақт мобайнида ўнлаб йиртқичларни ўлдириб, чорва молларини хавф-хатарлардан сақлашда чорвадорларга яқиндан ёрдам берди. У шу йилнинг ўтган уч ойи мобайнида 70 та тулки, 3 та бўри, 70 та ёввойи мушук ва 8 та бўрсиқ териси топшириб, йиллик топшириқни 300 процент бажариб қўйди». Қизиқ, ҳозир Яккабоғда тулки ва ёввойи мушук қолганми?

30 йил аввал. 15 апрель, чоршанба

Асосий мавзу — Мингбулоқда отилиб чиққан нефть. Марказий газеталар бу мавзуда катта мақолалар эълон қилган. «Мингбулоқ кони... бора-бора Ўзбекистоннинг нефть мустақиллигини ҳам таъмин этади, деб баҳоланмоқда», — дейилади «Ўзбекистон овози»даги «Жаҳоний кўрсаткич» материалида. Унда таъкидланишича, кон «дастлабки кунлари, яъни 2—3 мартда бир кеча-кундузда 830—1000 куб метр нефть бераётганди. Сўнгги кунларга келиб, 10 минг куб метр маҳсулот ер қаъридан катта босимда отилиб чиқди. Илова тарзида айтиб қўйиш керакки, Эрондаги нефть қудуғи бир кеча-кундузда 11 минг куб метр маҳсулот бераётган бўлса, нефтчиликда машҳур саналган Кувайтнинг энг катта қудуғи 7—8 минг куб метр шундай маҳсулот бериб турибди».

«Агар бугун президент сайлови ўтказилгудай бўлса, Ислом Каримов 95 фоиз овоз оларди. Бунга аминман, — дейди Олий Кенгашга Халқ демократик партияси (ХДП)дан сайланган депутат Райим Насимов. — Оддий кишиларнинг Каримовга ишончи — барқарорлик омилидир. Мабодо халқ ўз президентига ишончини йўқотса, бу миллий фожиага айланади. Биз, депутатларнинг ҳар бири, хўжалик раҳбарларининг ҳар бири ўз-ўзига: ‘Хўш, қонунлар ва фармонларни бажариш учун нима иш қилдим?’, — деб савол бериши лозим». Депутатнинг фикрича, ХДП аъзолари парламентдаги мунозараларда ўз партияларининг раиси, президент Ислом Каримовни ҳамма вақт ҳам қўллаб-қувватлаяпти, деб ҳисобламайди. «Биз аҳиллик билан овоз берамиз. Бироқ бу камлик қилади. Парламентдаги муҳокама жамоатчилик фикрига катта таъсир қилади. Шундай экан, ХДП ҳар доим ҳам ташаббускорлик қиляптими?», — деб савол қўяди у.

«Менимча, бундан буён ўқишни эркинлик асосига қуриш керак, яъни, мажбурий ўрта таълимга барҳам бериш вақти келди. 8 йиллик таълимни мажбурий қилинса ҳам, ўрта маълумот олишни тўла ихтиёрий қилиш лозим. Ишсизлар армиясини аттестатли ёшлар ҳисобига кўпайтираверишнинг нима кераги бор? — дейди Ўзбекистон халқ маорифи аълочиси Йўлдош Солижонов «Маърифат» газетаси 1992 йил 15 апрель сонида эълон қилинган «Илмсизлик сабаблари нимада?» сарлавҳали мақоласида. — 6 ёшлиларни мактабга қабул қилиш фойда бермади, бу ишга барҳам берилди. Шуни ҳисобга олиб, 11 йиллик таълимни ҳам йўқотиш зарур. Чунки бундай таълимга ўтганлигимиз натижасида ҳозир ўқитишда шу қадар чалакам-чаттилик рўй берди. Охирги синфда ўқувчилар аввалги йилларда ўтилган мавзуларни такрор ўқишяпти. Бундан нима фойда?».

Дарвоқе, «Ўзбекистон овози»да Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Атамашунослик қўмитасининг «Қайси бири маъқул?» сарлавҳали эълон чоп этилган. Қўмита «атамаларни тўғри танлашдек муҳим ишда» муштарийлардан ёрдам сўраган, уларнинг эътиборига ўзбекчалаштириш таклиф этилаётган «бир қанча зарур атамалар рўйхати»ни ҳавола қилган. Унда, масалан, «архив»ни «ҳужжатхона», «командировка»ни «ишсафар», «методика»ни «усулият», «стилистика»ни «услубият», «пенсионер»ни эса «нафақачи» деб қайта аташ таклиф қилинган.

Ушбу материал ҳуқуқлари муаллифларида сақланган ҳолда эълон қилиш шарти билан «Дарё» интернет-нашрига тақдим этилди