Parvoz vaqtida chiqindi to‘kish, havo niqobi eyforiya uyg‘otishi yoxud xavflilik — samolyot bilan bog‘liq eng mashhur uydirmalar

Samolyot va parvoz bilan bog‘liq asossiz uydirmalar ko‘p uchraydi. Lifehacker shular ichida eng mashhurlari haqida ma’lumot berdi. “Daryo” uni o‘zbek tiliga o‘girdi.

Samolyot butunlay avtopilotda uchadi

Internetda “samolyot avtopilotda boshqariladi, uchuvchilar esa shunchaki o‘zini shu ishni qilayotganday ko‘rsatib o‘tiradi” qabilidagi fikrlar uchrab turadi. Shu bilan birga, uchuvchilar faqat favqulodda vaziyatlarda aralashishi, odatiy parvoz jarayonida esa havo kemasi o‘zini o‘zi boshqarishi aytiladi.

Umuman olganda, zamonaviy avtopilot tizimlari nazariy jihatdan parvozni inson aralashuvisiz amalga oshira oladi. Lekin bu faqat nazariy jihatdan. Amalda, tajribasiz uchuvchilar samolyotga haddan tashqari ishonib yuborsa, bu falokatga olib kelishi mumkin.

Masalan, 2009-yilda Air France aviakompaniyasi samolyoti Atlantika okeaniga qulab, 228 kishi halok bo‘ladi. Ma’lum bo‘lishicha, tezlik datchiklari muzlab qolgan, avtopilot aqldan ozgan va havo kemasini pastga sho‘ng‘ita boshlagan. Kabinada o‘tirgan ekipaj a’zolari kompyuter yordamisiz boshqaruvni eplay olmagan.

Kompyuterga butkul ishonib bo‘lmaydi, chunki unda uchuvchilar samolyotni boshqarish qobiliyatini yo‘qotadi. Har qanday favqulodda vaziyat, hatto kemaning texnik holati yaxshi bo‘lsa ham, falokatli tugashi mumkin. Shu sababli uchuvchilarga avtomatikaning turli darajalarida va u to‘liq o‘chirilgan paytda samolyotni boshqarish o‘rgatiladi.

Parvoz vaqtida samolyot eshigini ochish mumkin

Bu holat kino va multfilmlarda ko‘p uchraydi. Qahramon samolyotni hech kimga sezdirmay tark etishni istaydi. U parashyutni olib, salondan chiqib, eshikni ochadi, keyin esa sakrab, pastga sho‘ng‘iydi.

Asli siz supermen bo‘lmasangiz yoki yoningizda keragicha kuchli gidravlik domkrat bo‘lmasa, eshikni ocholmaysiz. Atmosferaning ichki bosimi eshikni korpusga mahkam tirab, samolyotni havo o‘tkazmaydigan qilib qo‘yadi.

Bundan tashqari, Kuper belkuragi degan narsa parvoz vaqtida zinapoyani pastga tushirishga imkon bermaydi, uni shitob bilan sirpanib o‘tayotgan havo oqimi yordamida bloklangan holatda ushlab turadi.

Ushbu qurilma nomi Den Kuper degan kimsaning ismidan olingan. U 1971-yilda AQSHda bir samolyotni o‘g‘irlab ketadi.

Agar qo‘l telefoni o‘chirib qo‘yilmasa, samolyot qulaydi

Mobil telefonlar parvozdan oldin o‘chirilishi kerakligini hamma biladi. Aks holda, ular tarqatadigan elektromagnit to‘lqinlar samolyot navigatsiya tizimlariga zarar yetkazadi va u halokatga uchraydi.

Lekin aslida bortdagi mobil telefonlar samolyotlarga emas, balki yer yuzi infrotuzilmasiga xalaqit beradi. Samolyot uskunalari boshqa chastotalarda ishlaydi va smartfonlar unga hech qanday ta’sir ko‘rsatolmaydi. Shu sababli parvoz vaqtida undan foydalanishga to‘g‘ridan to‘g‘ri taqiq yo‘q.

Lekin AQSH Federal komissiyasi 1991-yilda telefonlarni havoda o‘chirish yoki samolyot rejimiga o‘tkazishni talab qiladigan tavsiyanoma chiqardi. Komissiya ulardan chiqayotgan signal yerdagi aloqa tizimiga ortiqcha yuk bo‘lishi mumkinligini taxmin qilgan. Mantiq shunday: ko‘p sonli yo‘lovchilar quruqlik uzra uchib ketayotgan vaqtda ularning telefonlari yer usti mobil aloqa minoralariga ulanishga harakat qiladi va bir minoradan boshqasiga o‘tish o‘ta tez yuz beradi. Natijada infrostruktura signallar to‘plamiga dosh bera olmaydi.

Lekin bu faqat nazariy jihatdan to‘g‘ri. Hatto 1991-yilda ham Federal komissiya bu haqiqatda sodir bo‘lishi mumkinligiga aniq dalillar topa olmagan va shunchaki xavfsizlik nuqtayi nazaridan qaror qabul qilgan. O‘shandan beri uyali aloqa minoralarida signalni qayta ishlash tezligi o‘sdi. Yo‘lovchilar ko‘pincha yoniq telefonlari bilan parvoz qiladi va ko‘plab aviakompaniyalar o‘z samolyotini Wi-Fi bilan ta’minlagan. Xullas, Federal komissiya tavsiyasi amalda isbotini topmagan.

Samolyot parvoz vaqtida chiqindi to‘kadi

Yana bir mashhur uydirma: samolyot hojatxonasining baklari to‘lsa, havoga bo‘shatiladi. Aholi yashamaydigan joylar yoki okean tepasida sodir bo‘lsa, tushunish mumkindir. Lekin bu ham muntazam ravishda sodir bo‘lmaydi.

Internetda hatto uy tomlariga samolyotlardan odamni o‘ldirishi mumkin bo‘lgan muzlagan najas tushayotgani haqidagi yangiliklarni ham topish mumkin. Xuddi “Mijoz doimo o‘lik” serialidagi kabi. Bundan ko‘pchilik parvoz vaqtida chiqindilarni to‘kish mutlaqo odatiy hol degan xulosaga keladi va aviakompaniyalar oddiy odamlarni o‘ylamasligidan haqli ravishda norozi bo‘ladi.

Aslini olganda, bunday muammo haqiqatda mavjud. G‘arbiy aviatsiya sanoati xodimlari bu chiqindilarni muloyim ohangda “moviy muz” deb ataydi. Ba’zan esa bunday “meteoridlar” hatto uylar tomini teshib o‘tadi. Lekin uchuvchilar baklarni havoga atayin bo‘shatmaydi. Quvurlar yorilib ketsa yoki samolyotning drenaj tizimi ishdan chiqsa, “moviy muz” oqishi sodir bo‘ladi. Ammo bu kamdan kam uchraydigan hodisa. Ekipaj bakni parvoz vaqtida bo‘shatib yuborishga qodir emas, buni faqat yerda amalga oshirish mumkin.

Yo‘lovchi suvi oqizilayotgan unitazga yopishib qolishi mumkin

“Hojatxona” mavzusida yana bir ertak: unitaz suvi oqizib yuborilayotgan vaqtda u yerda vakuum hosil bo‘ladi va yo‘lovchi o‘rindiqqa yopishib qolishi mumkin. Ba’zilar bu hatto jiddiy shikastlanishga olib kelishi mumkinligini ta’kidlaydi.

Bu afsona 2002-yilda ba’zi nashrlar, jumladan, BBC va Reuters tomonidan chop etilgan yangilik tufayli paydo bo‘lgan. Xabarlarda go‘yo qaysidir amerikalik ayol Skandinaviya aviakompaniyasini samolyotdagi shunday holat uchun sudga bergani aytiladi. Aviakompaniya bu mish-mishni rad etgan va uydirma ekanini aytgan.

Kislorodli niqoblar eyforiya chaqirish uchun kerak

Chak Palanikning “Jang klubi” asarida Tayler Dyorden shunday deydi:

Samolyotda kislorodli niqoblar nima uchun kerakligini bilasizmi? Kislorod mast qiladi. Falokat xavfi tug‘ilsa, odamlar vahimaga tushib, zo‘riqib havo yuta boshlaydi. Niqob esa eyforiya uyg‘otadi, odam tinchlanadi, taqdirga tan beradi. Mana misol. Favqulodda holat — soatiga 600 milya. Odamlar qiyofasida Hindiston sigirlaridagi kabi beg‘amlik.

Chak Palanik

Lekin bu haqiqatdan yiroq. Agar samolyotdagi bosim tushib ketsa (bu hatto samolyot ishlayotgan va parvozni davom ettira oladigan holatda ham yuz berishi mumkin), yo‘lovchilar Everest cho‘qqisidagi kabi biqiq havodan nafas olishga majbur bo‘ladi. Bu odamga yomon ta’sir qilib, uni o‘ldirib qo‘yishi ham mumkin.

Shu sababli bosim pasayganda uchuvchilar havo bosimini me’yorga keltirish uchun balandlikni zudlik bilan pasaytiradi. Shu ish amalga oshirilayotgan paytda yo‘lovchilar niqob orqali nafas olishigi to‘g‘ri keladi.

Samalyotda mast bo‘lish osonroq

Ehtimol, shu sababli ham ayrim kishilar samalyot bortida yoki unga chiqishdan avval spirtli ichimlik ichishga harakat qiladi. Bu gapda jon borday: yuqori balandlikda havo kamroq bo‘ladi, shuning uchun qonga kamroq kislorod kirib, metabolizm o‘zgaradi. Spirtli ichimlik yaxshiroq so‘riladi va miyaga ham tezroq ta’sir qiladi. Mantiqan to‘g‘ri, shundaymi?

Lekin bu Federal aviatsiya boshqarmasi tomonidan o‘tkazilgan amaliy tadqiqotlarda o‘z tasdig‘ini topmagan eski afsona. Samolyot salonidagi kamroq havo haqiqatan ham yengil noqulaylik tug‘dirishi va kognitiv qobiliyatni buzishi mumkin, biroq bu sezilarli darajada emas va spirtli ichimlikni kuchliroq qilib qo‘ymaydi.

Biroq qondagi kislorod miqdorining kamligi bortdagi mast odamni tezroq uxlab qolishga majbur qiladi. Bu havoda bir stakan bilan oyoq osmondan bo‘lib qolishi mumkinligi haqida aldamchi tasavvurni paydo qiladi.

Kichkina teshikcha ham samolyotni portlatib yuborishi mumkin

Ayg‘oqchilar haqidagi filmlarda shu kabi sahnalar uchrab turadi: uchib ketayotgan samolyot bortida qahramon yovuz dushmani bilan zo‘r berib mushtlashyapti. Qahramon raqibidan qurolni tortib olishga urinmoqda.

To‘pponcha tasodifan otilib, samolyotning sirti teshiladi va germetikligini yo‘qotadi. So‘ngra havoda parchalanib, qulay boshlaydi... Qahramon so‘nggi soniyada parashyut bilan sakrab chiqishga muvaffaq bo‘ladi, yovuz dushmani esa halok bo‘ladi.

Haqiqiy hayotda korpusga o‘q teshigi, albatta, samolyot holatiga yomon ta’sir qilmay qolmaydi. Lekin u bir necha dona teshikdan parchalanib ketmaydi. Axir u havo shari emas. Havo kemalari undan ancha kattaroq teshiklar bilan ham qo‘nib olgan holatlar mavjud, garchi yo‘lovchilar dekompressiya tufayli kislorod niqoblarini taqishiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa ham.

Misol uchun, 2006-yilda Alaska Airlines kompaniyasi samolyotining yon tomonida diametri 30 santimetrli teshik paydo bo‘lgani aniqlanadi. Aeroportda yukortgich boshqaruvchisi bexosdan teshib qo‘yib, bu haqida indamaslikka qaror qilgan ekan. Lekin hech nima bo‘lmagan, samolyot o‘z manziliga muvaffaqiyatli qo‘ngan.

Bu uydirmani hatto Myth Busters teleko‘rsatuvi ham sinab ko‘rgan. Sinovdan o‘tkazilayotgan samolyotga arzimagan zarar yetkazish uchun ularga zirh teshuvchi zaryad kerak bo‘lgan — to‘pponcha yoki detonatsiya simi kifoya qilmagan. Bundan kelib chiqadiki, samolyot siz o‘ylagandan ko‘ra mustahkamoq.

Samolyot oynalaridagi ko‘rishingiz mumkin bo‘lgan kichik teshiklar aviakompaniyaning beparvoligi natijasi emas, balki qurilish xususiyatidir. Ular yo‘lovchilar bo‘linmasidagi ortiqcha havoni chiqarib, illyuminatorlarning ichki va tashqi panellari orasidagi bosimni muvozanatlashtirish imkonini beradi.

Bundan tashqari, teshiklar shishaning tumanlashishiga yo‘l qo‘ymaydi. Qo‘rqmang, unga barmog‘ingizni qo‘ysangiz, so‘rib olmaydi — teshiklar ikki tomondan ochiq emas.

Havo retsirkulyatsiyasi tufayli samolyotda mikrob tarqaladi

Germofoblar, ya’ni mikroblardan qo‘rqadiganlar uchun yoqimsiz yolg‘on.

Samolyotlarda havo tizimi yopiq. Havo fyuzelajning pastki qismiga o‘tgunicha kabina bo‘ylab konditsionerlar yordamida haydaladi. Havoning, taxminan, yarmi u yerda bort tashqarisiga chiqib ketadi, qolgani esa kabinaga qaytadi. Toza havo ichkariga tortiladi va jarayon qayta boshlanadi.

Bu vaziyatda qancha zararli bakteriyalar kezib yurishini tasavvur qila olasizmi?

Aslida uncha ko‘p emas. Yo‘lovchilar bo‘linmasidan chiqindi havoni tortib oluvchi pol filtrlari 94 dan 99,9 foizgacha mikroblarni mukammal tarzda ajratib oladi. Samolyotdagi havo har ikki daqiqada to‘liq tozalanish siklidan o‘tadi, shu sababli u yerda siz ishlaydigan ofis binosiga qaraganda ancha kamroq bakteriyalar uchib yuradi.

Ammo samolyotlardagi eshik tutqichlari, patnis tagliklari va o‘rindiq suyanchiqlari haqiqatan ham bakteriyalarga to‘la. Shuning uchun ularga kamroq teginishga harakat qiling va qo‘lingizni tez-tez yuvib turing.

Samolyotda uchish juda xavfli

Ko‘pchilik samolyotda uchishdan qo‘rqadi va quruqlikda sayohat qilish xavfsizroq ekaniga ishonadi. Lekin statistik ma’lumotlar buni inkor qiladi. Samolyotlar eng xavfsiz transport vositasi hisoblanadi. Bu borada u hatto poyezdlar, avtomobillar va motosikllarni ham ortda qoldiradi.

Samolyot halokatlari biz uchun shu darajada dahshatli ko‘rinishiga sabab ular juda kam uchraydi va har bir hodisaga katta e’tibor qaratiladi.

Aviatsiya hodisalarining o‘rtacha chastotasi bir million parvozga 0,19 falokatni tashkil qiladi. Xalqaro havo transporti assotsiatsiyasi (IATA) ma’lumotlariga ko‘ra, havodagi xavfsizlik ko‘rsatkichi avtomobillarnikidan 60 baravar yuqori. Demak, “Samolyot halokatidan ko‘ra, aeroportga ketayotib o‘lish e’timoli kattaroq” degan gapda jon bor.

Lekin halokat yoki uchuvchilar tili bilan aytganda, “og‘ir qo‘nish” ham bortdagi yo‘lovchilarning halok bo‘lishini anglatmaydi. AQSH Milliy Transport xavfsizligi kengashi 1983-yildan 2000-yilgacha yuz bergan aviahalokatlarda qatnashganlarning 95 foizi tirik qolganini aniqlagan.O‘shanda beri xavfsizlik talablari yanada o‘sdi. Zamonaviy samolyotlar yong‘inga chidamli, ekipaj undan osongina evakuatsiya qilinadi va kompozit materiallardan yasalgan korpuslar jiddiy zarbalarga bardosh bera oladi.