Katta va yosh avlod dunyoqarashi ko‘pincha bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi. Ayniqsa, bola oilada o‘rnini bildirishga harakat qilayotgan pallada ota-ona buni ko‘rib, ko‘rmaslikka olsa, vaziyatni yumshatish, bolasini eshitishdan qochsa, muammo hadeganda hal bo‘lavermaydi. AdMe nashrining shu kabi muammolarga bag‘ishlangan maqolasini “Daryo” o‘zbek tiliga o‘girdi.
Ota-onalar farzandiga quloq tutmaydigan holatlar ko‘p uchrab turadi. Bu hodisa psixologiyada “subyekt-obyekt munosabatlari” deb ataladi. “Subyekt” — o‘z hayoti, istaklari, kechinmalari va tajribasiga ega bo‘lgan ota-ona. Bola esa faqat ma’lum bir vazifalarni (ta’lim olish, odob saqlash, ota-onasini xursand qilish, itoatkor bo‘lish va muammo chiqarmaslik) bajaruvchi “obyekt” hisoblanadi.
Bunday ota-onalar tasavvurida bola bir qancha tugmachalari bor robotga o‘xshaydi — o‘zingga keraklisini bosib, qandaydir natijaga erishasan. Agar bolaning so‘zi yoki harakatlari unga qo‘yilgan talablarni buzsa, bu ilgari mukammal ishlagan tizimning buzilishi sifatida qabul qilinadi.
Shu bois, ota-ona bolasining vazifalari va ehtiyojlari haqidagi tasavvurga sig‘mas g‘oyalarga quloq tutmaydi.
Quyida bolani obyektga aylantirib qo‘yuvchi eng keng tarqalgan vaziyatlar va bunday holatda ota-ona farzandini eshitishi ehtimoli qancha ekani haqida so‘z boradi:
Ota-ona farzandiga o‘z orzularining davomchisi sifatida qaraydi
Aksar ota-ona ba’zan farzandi orqali ikkinchi bor yashashga urinib, unda mustaqil shaxsni emas, balki o‘z davomchisini ko‘radi. Bu “davomchi”ning vazifasi — ota-onaning bolalikdagi orzularini ro‘yobga chiqarish va ular yeta olmagan marralarni zabt etish bo‘ladi. Shu bilan birga, bolaning fikri bilan hech kim qiziqmaydi. Masalan, bola matematikani yoqtirsa-da, futbol to‘garagiga qatnashadi, chunki dadasi mamlakat terma jamoasida to‘p surishni orzu qilgan.Ota-ona tuzgan rejalarga qarshi chiqishga urinish to‘siqlarni yengib, ko‘zlangan marraga yetishni istamaslik sifatida qabul qilinadi. Bu esa “topshiriq bajarilmagan”i va umid oqlanmaganini anglatadi.
Avtoritar ota-onalar qarshilikdan qo‘rqadi
Farzandining istak va qarashlari o‘zining hayotiy tamoyillari va tajribalariga zid bo‘lsa, qattiqqo‘l, avtoritar ota-ona bundan ranjishi va hatto tahdid qilishi mumkin.Bunday oilalarda hayot muhokama qilinmaydigan, qat’iy va o‘zgarmas qoidalar bo‘yicha kechadi. Barqarorlik va xavfsizlikka asosiy qadriyat deb urg‘u beriladi. Tuyg‘ular rag‘batlantirilmaydi, farzand tarbiyasida asosiy e’tibor jamiyatga mos tushadigan “haqiqiy erak” va “munosib ayol”ni yetishtirib berishga qaratiladi.
Farzand odatiy qolipga tushmasa (masalan, qiz tikuvchilik yo pazandalikni o‘rganishdan bosh tortib, kelajakda model bo‘lishni orzu qilsa yoki o‘g‘il o‘yinchoq askarlarni o‘ynash o‘rniga qo‘g‘irchoqqa ishtiyoqmand bo‘lsa), avtoritar oila bundan hayratga tushadi. Avtoritar ota-ona bilan muloqotda “men”ingizni saqlab qolish Gerkules kabi jasoratli bo‘lishni talab qiladi.
Muammoli oilada rollarning qayta taqsimlanishi
Ajrashgan oilalarda farzand ko‘pincha o‘zi bilan qolgan otasi yoki onasi uchun “ishonchli shaxs” rolini o‘ynab, uning baxti uchun javobgarlikni zimmasiga olishiga to‘g‘ri keladi. To‘ng‘ich farzand zimmasidagi yuk undan ham og‘irroq: yolg‘iz boquvchisi pul topayotgan vaqtda uka va singillari uchun ota-ona o‘rnini bosishi kerak.Muammoli oilada, masalan, ichuvchi yoki giyohvandlar oilasida farzand bilan ota-ona o‘rni butkul almashib qolishi mumkin. Bola ro‘zg‘or tebratishi, “muammoli” ota-onaga g‘amxo‘rlik qilishi va uning xarxashalariga dosh berishiga to‘g‘ri keladi. O‘zi istaganday bo‘lishning iloji yo‘q.
Bunday sharoitda unga quloq tutishlarini talab qilishdan foyda yo‘q: shusiz ham muvozanat buzilgan. Yolg‘iz ota yoki ona tirgaksiz qolib ketishdan qo‘rqadi. Ota-ona voyaga yetmagan farzandga qaram bo‘lsa, u bilan muloqot o‘rnatishning imkoni bo‘lmaydi.
Har qaysi ota-ona qachondir bola bo‘lgan va ularning bugungi kunda o‘zini qanday tutishi ko‘pincha o‘tmishdagi bolaligi bilan bog‘liq. Agar o‘shanda ularning his-tuyg‘ulari va ehtiyojlari e’tiborsiz qoldirilgan bo‘lsa, ular o‘z farzandiga hissiy iliqlik va qo‘llovni bera olmaydi. Shu bilan birga, ota-ona mehrsiz oilada ulg‘aygan bo‘lsa ham farzandiga befarq bo‘lmaydi va uning uchun qo‘lidan kelgan hamma ishni qiladi.
Bunday vaziyatda uning e’tiborini jalb etish va tushunishga undash mumkin. Lekin bir narsani yoddan chiqarmaslik kerak: bunday ota-onalarda samarali muloqot uchun zarur bo‘lgan “hissiy mushaklar” rivojlanmagan. Kuchli siquvga olib, ularda aybdorlik hissini chaqirishga urinmaslik zarur.
Ota-ona g‘amxo‘rlik qilishga moyil
“Enaga ota-ona” (yana bir nomi — “vertolyot ota-ona”) bolani arzimagan qiyinchiliklardan ham himoya qilib, hatto eng oddiy masalalarni ham o‘zi hal qilishiga yo‘l bermay, ularga g‘amxo‘rlik qilishga o‘rganib qolgan. Ular o‘z farzandi qachondir ulg‘ayib, qo‘lidan yetaklab yurishga ehtiyoj qolmasligidan dahshatga tushadi.Bunday vaziyatda so‘z emas, balki amaliy chora yordam beradi. Ota-onangiz endi chaqaloq emasligingizni tushunishiga imkon bering. Hayotingizni tartibga keltiring. Qo‘lingizdan kelgan barcha ishni o‘zingiz bajaring. Nolimang. Kechikmang. Kelasi safar ular sumkangizni ko‘tarishga yoki xonangizni yig‘ishtirishga harakat qilsa, muloyimlik bilan, biroq qat’iy ohangda rad eting. Bir so‘z bilan aytganda, ulg‘aying.
Bolani eshitishga vaqt yo‘q
Adekvat ota-onalar ham ishi yoki muammolari ko‘pligi uchun farzandi bilan dildan suhbatlashishga vaqt topolmasligi mumkin. Ular ko‘pincha bolada qandaydir muammolar borligini payqamaydi ham.Bu vaziyatda muloqot o‘rnatish osonroq kechadi. Nazorat qilish va tartib o‘rnatishga uncha o‘ch bo‘lmagan, shunchaki ishdan toliqqan ota-ona muammolaringizdan xabar topsa, yordam qo‘lini cho‘zishi ehtimoli ko‘proq.
Oilada robotdek hayot kechirish
Biroq bolaga e’tibor yo‘qligining eng keng tarqalgan sababi kattalarning “avtopilotda” yashash odatidir. Rostakamiga hissiy aloqaga kirishish katta kuch talab qiladi. Fikrni bir joyga qo‘yib, televizorni o‘chirib, bolaga vaqt ajratish kerak. Yoqimsiz gaplarni eshitishga yoki aybni tan olishga to‘g‘ri kelib qolishi ham mumkin. Rasmiy muloqot esa osonroq va xavfsizroq.Dildan suhbatlashish imkoniyati bor. Asosiysi, ota-ona boshqa narsaga chalg‘imay, qulay fursatni tanlashi kerak.
Subyekt-obyekt munosabatlari nimasi bilan yomon?
Farzand uchun hamma narsani hal qilish va uning alohida shaxs ekanini payqamaslik qulay va oson. Bolaning his-tuyg‘ulari va istaklarini e’tiborsiz qoldirib, unda shunday tushunchalarni paydo qilamiz: “men uncha yaxshi bola emasman”, “e’tibor va qo‘llab-quvvatlashga arzimayman”, “men hech kimman”.Bunday vaziyatga tushib qolgan farzand yo isyon ko‘tarib, ota-onasi bilan aloqani uzadi yo taslim bo‘lib, bo‘yin egib yashashga ko‘nikadi. Shu bilan birga, “bo‘ysinuvchi” ham, “isyonchi” ham o‘zini shaxs sifatida qabul qilishda qiyinchiliklarga duch keladi.
Olimlar hissiy e’tiborsizlik muhitida o‘sgan bolalarda jismoniy va jinsiy zo‘ravonlikka uchragan bolalardagi kabi yuqori darajada tashvish, tushkunlik va o‘z joniga qasd qilishga moyillik borligini aniqlagan.
Agar siz ota yoki ona bo‘lsangiz, farzandingiz faqat boqish, kiyintirish va tarbiyalash zarur bo‘lgan go‘dak emas, balki ulg‘ayish arafasidagi shaxs ekanini ham inobatga oling. Kelajakda o‘zini baxtli his qilishi va dadil qadam tashlashi uchun hozir unga nima berishingiz kerak? Ozgina e’tibor. Ishonch. Hurmat.
Bolaligingizni eslang. Nimani qanday qilish kerakligini uqtirib, siz uchun qaror qabul qilib, mustaqil fikr bildirishga ruxsat berishmaganida ichingizdan nimalar o‘tgan? Bola rivojlanishi uchun nafaqat g‘amxo‘rlikka, balki erkinlikka ham muhtojligini anglash zarur. O‘z baxti uchun kurashishiga qo‘yib bering.
Balki o‘sha bolalar ichida siz ham bordirsiz? Vaziyatni o‘zgartirishga harakat qiling. Birinchi navbatda, qo‘rquvni yengish kerak. Hamma tinch va hech kim hech qayoqqa shoshmayotgan, qulay fursatni tanlang.
Suhbatni yengilroq mavzudan boshlang, nima deyishingizni oldindan o‘ylab oling. O‘zingizni qanday his qilayotganingizni ochiq bayon qiling. Ayblamang, nolimang va o‘zingizni oqlamang. O‘zingizni “raqib”ning o‘rniga qo‘yib ko‘ring. Ota-ona ham inson ekanini unutmang.
Izoh (0)