AQSh uzoq yillar avval jahonning eng qudratli davlatlaridan biriga aylanish yo‘lini boshqalarga qaraganda tezroq bosib o‘tdi. 1492-yili Xristofor Kolumb kashf etgan, keyingi yuz yillikda Buyuk Britaniya mustamlakasiga aylangan Amerika kun kelib jahonning eng yetakchi davlati bo‘lishiga hech kim ishonmasdi, hatto amerikaliklarning o‘zi ham. Bu buyuklik yo‘lini ko‘rsatgan, amerikaliklarni ozodlik va rivojlanish yo‘li tomon undagan voqea — “Boston choyxo‘rligi” edi. “Daryo” qanday qilib oddiy choy AQSh davlatiga tamal toshi qo‘ygani haqida hikoya qiladi.
Monopoliya — hammasiga sababchi va barcha uchun yoqimsiz so‘z
XVIII asrga kelib Amerikadagi Buyuk Britaniya koloniyalari va markaziy hukumat o‘rtasida nizolar paydo bo‘la boshlaydi. Bunga sabab ingliz qirolligining mustamlaka o‘lkalar ustiga solayotgan yangi soliq va savdodagi cheklovlari edi. Amerikalik kolonistlar(Amerikaga ko‘chib kelgan yevropaliklar) Britaniya hukumatining ularga solayotgan yangi soliqlarini Fransiya va hindular bilan olib borayotgan urushi xarajatlarini amerikaliklar hisobidan qoplash deb hisoblaydi.Amerikalik kolonistlar Buyuk Britaniya parlamentida ularga joy berilmaganidan norozi edi. Mustamlaka yurtlardagi yevropalik aholi ingliz parlamentining yangi soliqlarini “vakilliksiz soliqqa tortish” deb baholaydi. Parlamentda koloniyalar vakillarisiz yangi soliqlar joriy etish noqonuniy ekani ta’kidlanadi. O‘z navbatida Buyuk Britaniya hukumati ham urush aynan koloniyalar nomidan olib borilayotgani uchun ular ko‘proq soliq to‘lashi kerak degan fikrda edi.
1767-yili Buyuk Britaniya parlamenti mustamlakalarda qog‘oz, bo‘yoq, qo‘rg‘oshin, choy va boshqa bir qator mahsulotlarga nisbatan soliqlar joriy etuvchi Taundshend qonunini qabul qiladi. Bu esa mustamlakalardagi norozilikni kuchaytiradi. Oradan biroz vaqt o‘tib, qirol Jorj III bu qonunni bekor qiladi. Ammo britan hukumati negadir bir mahsulot — choy uchun soliqni bekor qilmaydi.
Choy bu paytda ancha ommalashgan mahsulot bo‘lib, Amerikadagi Britaniya koloniyalari 1773-yilning o‘zida 1,2 million funtlik choyni import qilgandi. Ingliz hukumati yuqori daromad keltiruvchi bu soliqni bekor qilishni xohlamaydi.
Butun Buyuk Britaniya imperiyasidagi choy savdosi monopoliyasi 1600-yilda tuzilib, aksiyadorlari ichida mamlakatning ko‘pgina baobro‘ kishilari bo‘lgan Ost-Indiya kompaniyasiga berilgan edi. Kompaniya Xitoydan olib keluvchi choyni faqatgina Britaniya oroliga yetkazishi va shu yerda mustamlakalardagi savdogarlarga ulgurji narxda sotishi kerak edi. Hukumat bunda ham kompaniyadan, ham savdogarlardan soliq olardi. Natijada, mustamlakalarga choy ancha qimmat narxda yetib borardi.
Choy solig‘ining bekor qilinmasligiga javoban amerikaliklar Ost-Indiya choyini boykot qilib, ancha arzonroq bo‘lgan Gollandiya choyini kontrabanda yo‘li bilan import qila boshlaydi. XVIII asrning 70-yillarida Amerika koloniyalarida sotilgan choyning 90 foizi golland choyi hissasiga to‘g‘ri kelgan. Oxir-oqibat, Ost-Indiyaning daromadlari pasayib, Hindistonda ham ocharchilik boshlangach, kompaniya bankrotlik yoqasiga kelib qoladi.
Britaniya hukumati “milliy” monopol kompaniyani qutqarishga urinadi va 1773-yil may oyida parlament “Choy to‘g‘risida” qonun qabul qiladi. Unga ko‘ra, Ost-Indiya kompaniyasiga choyni mustamlakalarga boj to‘lovlarisiz va arzon narxlarda sotishga ruxsat beriladi. Endilikda kompaniya choyni to‘g‘ridan-to‘g‘ri mustamlakalarga sotish huquqiga ega bo‘ladi. Tez orada ingliz choyi koloniyalarda eng arzon mahsulotga aylanadi.
Biroq amerikaliklar baribir ingliz choyini boykot qiladi. Koloniya aholisi yangi qonunning notengligidan, qonun qabul qilishda ularning vakillari ishtirok etmayotganidan norozilik bildiradi. Yangi qonun Angliya portlariga kelgan choy uchun boj to‘lovini bekor qilgan holda Amerika sohillariga kelgan choy kemalari uchun boj to‘lovlarini bekor etmagandi. Koloniya aholisi ularning vakillari ham parlamentda qatnashishini qattiq talab qiladi.
Yangi qonundan so‘ng Ost-Indiya kompaniyasining choy yuklangan kemalari Nyu-York, Charleston, Boston va Filadelfiyaga jo‘natiladi. Bostondan tashqari barcha shahar-portlarda mahalliy koloniya hukumati choyni tushirishga ruxsat bermaydi va kemalarni ortga qaytarib yuboradi.
Bostonga kelgan uch kemani esa koloniya aholisining qarshiligiga qaramay shtat gubernatori Tomas Hatkinson qaytarib yuborishga ruxsat bermaydi.
Dunyodagi eng katta choyxo‘rlik
Gubernatorning qaroridan g‘azablangan amerikaliklar Samuyel Adams boshchiligida Bostondagi Eski Janubiy Uchrashuvlar uyida yig‘ilib, choyga soliq to‘lashdan bosh tortish, uni tushirish va sotishga qarshi chiqish haqida kelishib olishadi. Samuyel Adams rahbarligida kolonistlarning “Ozodlik o‘g‘illari” tashkiloti tuziladi.1773-yil 16-dekabr tunida hindularning moxoka qabilasi kabi kiyingan “Ozodlik o‘g‘illari” tashkiloti a’zolari choy yuklangan kemalarga yashirincha chiqib oladi. Samuyel Adams buyrug‘idan so‘ng ular uchta kemadagi uch yuz qirq ikkita choy solingan qutilarni dengizga uloqtiradi. “Choyxo‘rlar”ni Buyuk Britaniya harbiy kemalari payqab qoladi, ammo hech qanday qarshilik chorasi qo‘llamaydi. Hammasi qon to‘kishlarsiz va kuch ishlatilmasdan yakun topadi. Boykot ishtirokchilari ketishlaridan oldin, hatto kema palubalarini ham tozalab ketishadi.
Choyxo‘rlik davomida umumiy 45 tonnadan ko‘proq choy suvga g‘arq bo‘ladi. Ularning bahosi bugungi kunda deyarli bir million dollarga teng keladi.
Tarixga “Boston choyxo‘rligi” nomi bilan kirgan ushbu voqea amerikalik kolonistlarning Buyuk Britaniyaga qarshi ochiqdan-ochiq norozilik harakati edi. Norozilik aksiyasi koloniya aholisi tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi va ingliz choyining boykot qilinishi tarixdagi eng katta qarshilik harakatlaridan biri bo‘lib qoladi.
Ozodlik urushi cho‘g‘ining alangalanishi
Hech qanday zo‘ravonlik va kuch ishlatilmaganiga qaramay, “Boston choyxo‘rligi” qirol Jorj III hamda Buyuk Britaniya parlamenti g‘azabiga sabab bo‘ladi. Boykotga javob sifatida parlament “Majburiy harakatlar” (amerikaliklar buni “Chidab bo‘lmas harakatlar” deb atagan) qonunini qabul qiladi.Qonunga ko‘ra, “Boston choyxo‘rligi”da ko‘rilgan zarar qoplanmas ekan, Boston bandargohi yopib qo‘yiladi, Massachusets shtati (Boston shahri shu hududda joylashgan) konstitutsiyasi va mahalliy amaldorlar saylovi tugatiladi. Shuningdek, shtatdagi sud hokimiyati Britaniya va britan sudyalariga o‘tkaziladi, amalda Massachusetsda harbiy holat joriy qilinadi.
Inglizlar koloniyalarda fransuz—kanada katolik cherkovi faoliyatini kengaytirish orqali protestant amerikaliklarning jig‘iga tega boshlaydi. Ingliz floti Amerikadagi koloniyalarning hamma portini chet el kemalari uchun yopib qo‘yadi.
Massachusetsliklar bunga javoban birinchisidek ovoza bo‘lmagan esa-da, ikkinchi “Boston choyxo‘rligi”ni uyushtiradi. 1774-yil mart oyida oltmishga yaqin amerikalik “Fortune” kemasida olib kelingan 30 dan ortiq choy qutisini dengizga uloqtiradi. Ilk urinishdagidek mashhur va muhim bo‘lmagan qarshilik Nyu-York, Merilend va Janubiy Karolina shtatlaridagi choy boykotiga turtki beradi.
Buyuk Britaniya hukumati “Majburiy harakatlar” qonuni orqali Massachusets shtatini ajratib qo‘yish, boshqa shtatlarning unga ergashmasligiga erishmoqchi edi, biroq amalda buning aksi bo‘ladi.
1774-yil 5-sentabr kuni Jorjiyadan tashqari barcha Amerika koloniyalaridan delegatlar Filadelfiyada yig‘iladi. Carpenter’s Hall’da yig‘ilgan Birinchi Kontinental Kongress Buyuk Britaniya zulmiga ortiq chidab bo‘lmasligi, unga qarshi birgalikda qanday harakat qilish kerakligini muhokama qiladi. Birinchi Kontinental Kongressning chaqirilishi rasmiy ravishda AQSh ozodlik va inqilobiy urushining boshlanish nuqtasi hisoblanadi.
Kongressda ingliz tovarlariga boykot e’lon qilishga qaror beriladi. Qiroldan “Majburiy harakatlar”ni bekor qilishni so‘rab murojaat yo‘llanadi. Shuningdek, Kongress har bir shtatni o‘z militsiyasini tuzish va kuchaytirishga chaqiradi.
Buyuk Britaniya parlamenti va qirol Amerikadagi koloniyalar murojaatiga e’tibor bermaydi.
Urush 1775-yil 19-aprelda boshlanadi. Bostondagi qirollik armiyasi va shtat militsiyasi to‘qnashuvidan so‘ng Massachusets ingliz qo‘shini tomonidan blokada qilinadi. Iyun oyida chaqirilgan Ikkinchi Kontinental Kongress Jorj Vashingtonni tuzilajak kontinental armiya qo‘mondoni etib tayinlaydi va unga Bostonni ozod qilish haqida topshiriq beradi. Shu tariqa, Amerika Qo‘shma Shtatlari davlati paydo bo‘lishiga olib kelgan va uni sanoat davlatiga aylantirgan Ozodlik urushi boshlanadi.
Izoh (0)