АҚШ узоқ йиллар аввал жаҳоннинг энг қудратли давлатларидан бирига айланиш йўлини бошқаларга қараганда тезроқ босиб ўтди. 1492 йили Христофор Колумб кашф этган, кейинги юз йилликда Буюк Британия мустамлакасига айланган Америка кун келиб жаҳоннинг энг етакчи давлати бўлишига ҳеч ким ишонмасди, ҳатто америкаликларнинг ўзи ҳам. Бу буюклик йўлини кўрсатган, америкаликларни озодлик ва ривожланиш йўли томон ундаган воқеа — «Бостон чойхўрлиги» эди. «Дарё» қандай қилиб оддий чой АҚШ давлатига тамал тоши қўйгани ҳақида ҳикоя қилади.
Монополия — ҳаммасига сабабчи ва барча учун ёқимсиз сўз
XVIII асрга келиб Америкадаги Буюк Британия колониялари ва марказий ҳукумат ўртасида низолар пайдо бўла бошлайди. Бунга сабаб инглиз қироллигининг мустамлака ўлкалар устига солаётган янги солиқ ва савдодаги чекловлари эди. Америкалик колонистлар(Америкага кўчиб келган европаликлар) Британия ҳукуматининг уларга солаётган янги солиқларини Франция ва ҳиндулар билан олиб бораётган уруши харажатларини америкаликлар ҳисобидан қоплаш деб ҳисоблайди.Америкалик колонистлар Буюк Британия парламентида уларга жой берилмаганидан норози эди. Мустамлака юртлардаги европалик аҳоли инглиз парламентининг янги солиқларини «вакилликсиз солиққа тортиш» деб баҳолайди. Парламентда колониялар вакилларисиз янги солиқлар жорий этиш ноқонуний экани таъкидланади. Ўз навбатида Буюк Британия ҳукумати ҳам уруш айнан колониялар номидан олиб борилаётгани учун улар кўпроқ солиқ тўлаши керак деган фикрда эди.
1767 йили Буюк Британия парламенти мустамлакаларда қоғоз, бўёқ, қўрғошин, чой ва бошқа бир қатор маҳсулотларга нисбатан солиқлар жорий этувчи Таундшенд қонунини қабул қилади. Бу эса мустамлакалардаги норозиликни кучайтиради. Орадан бироз вақт ўтиб, қирол Жорж III бу қонунни бекор қилади. Аммо британ ҳукумати негадир бир маҳсулот — чой учун солиқни бекор қилмайди.
Чой бу пайтда анча оммалашган маҳсулот бўлиб, Америкадаги Британия колониялари 1773 йилнинг ўзида 1,2 миллион фунтлик чойни импорт қилганди. Инглиз ҳукумати юқори даромад келтирувчи бу солиқни бекор қилишни хоҳламайди.
Бутун Буюк Британия империясидаги чой савдоси монополияси 1600 йилда тузилиб, акциядорлари ичида мамлакатнинг кўпгина баобрў кишилари бўлган Ост-Индия компаниясига берилган эди. Компания Хитойдан олиб келувчи чойни фақатгина Британия оролига етказиши ва шу ерда мустамлакалардаги савдогарларга улгуржи нархда сотиши керак эди. Ҳукумат бунда ҳам компаниядан, ҳам савдогарлардан солиқ оларди. Натижада, мустамлакаларга чой анча қиммат нархда етиб борарди.
Чой солиғининг бекор қилинмаслигига жавобан америкаликлар Ост-Индия чойини бойкот қилиб, анча арзонроқ бўлган Голландия чойини контрабанда йўли билан импорт қила бошлайди. XVIII асрнинг 70 йилларида Америка колонияларида сотилган чойнинг 90 фоизи голланд чойи ҳиссасига тўғри келган. Охир-оқибат, Ост-Индиянинг даромадлари пасайиб, Ҳиндистонда ҳам очарчилик бошлангач, компания банкротлик ёқасига келиб қолади.
Британия ҳукумати «миллий» монопол компанияни қутқаришга уринади ва 1773 йил май ойида парламент «Чой тўғрисида» қонун қабул қилади. Унга кўра, Ост-Индия компаниясига чойни мустамлакаларга бож тўловларисиз ва арзон нархларда сотишга рухсат берилади. Эндиликда компания чойни тўғридан-тўғри мустамлакаларга сотиш ҳуқуқига эга бўлади. Тез орада инглиз чойи колонияларда энг арзон маҳсулотга айланади.
Бироқ америкаликлар барибир инглиз чойини бойкот қилади. Колония аҳолиси янги қонуннинг нотенглигидан, қонун қабул қилишда уларнинг вакиллари иштирок этмаётганидан норозилик билдиради. Янги қонун Англия портларига келган чой учун бож тўловини бекор қилган ҳолда Америка соҳилларига келган чой кемалари учун бож тўловларини бекор этмаганди. Колония аҳолиси уларнинг вакиллари ҳам парламентда қатнашишини қаттиқ талаб қилади.
Янги қонундан сўнг Ост-Индия компаниясининг чой юкланган кемалари Нью-Йорк, Чарлестон, Бостон ва Филаделфияга жўнатилади. Бостондан ташқари барча шаҳар-портларда маҳаллий колония ҳукумати чойни туширишга рухсат бермайди ва кемаларни ортга қайтариб юборади.
Бостонга келган уч кемани эса колония аҳолисининг қаршилигига қарамай штат губернатори Томас Ҳаткинсон қайтариб юборишга рухсат бермайди.
Дунёдаги энг катта чойхўрлик
Губернаторнинг қароридан ғазабланган америкаликлар Самуел Адамс бошчилигида Бостондаги Эски Жанубий Учрашувлар уйида йиғилиб, чойга солиқ тўлашдан бош тортиш, уни тушириш ва сотишга қарши чиқиш ҳақида келишиб олишади. Самуел Адамс раҳбарлигида колонистларнинг «Озодлик ўғиллари» ташкилоти тузилади.1773 йил 16 декабрь тунида ҳиндуларнинг мохока қабиласи каби кийинган «Озодлик ўғиллари» ташкилоти аъзолари чой юкланган кемаларга яширинча чиқиб олади. Самуел Адамс буйруғидан сўнг улар учта кемадаги уч юз қирқ иккита чой солинган қутиларни денгизга улоқтиради. «Чойхўрлар»ни Буюк Британия ҳарбий кемалари пайқаб қолади, аммо ҳеч қандай қаршилик чораси қўлламайди. Ҳаммаси қон тўкишларсиз ва куч ишлатилмасдан якун топади. Бойкот иштирокчилари кетишларидан олдин, ҳатто кема палубаларини ҳам тозалаб кетишади.
Чойхўрлик давомида умумий 45 тоннадан кўпроқ чой сувга ғарқ бўлади. Уларнинг баҳоси бугунги кунда деярли бир миллион долларга тенг келади.
Тарихга «Бостон чойхўрлиги» номи билан кирган ушбу воқеа америкалик колонистларнинг Буюк Британияга қарши очиқдан-очиқ норозилик ҳаракати эди. Норозилик акцияси колония аҳолиси томонидан қўллаб-қувватланади ва инглиз чойининг бойкот қилиниши тарихдаги энг катта қаршилик ҳаракатларидан бири бўлиб қолади.
Озодлик уруши чўғининг алангаланиши
Ҳеч қандай зўравонлик ва куч ишлатилмаганига қарамай, «Бостон чойхўрлиги» қирол Жорж III ҳамда Буюк Британия парламенти ғазабига сабаб бўлади. Бойкотга жавоб сифатида парламент «Мажбурий ҳаракатлар» (америкаликлар буни «Чидаб бўлмас ҳаракатлар» деб атаган) қонунини қабул қилади.Қонунга кўра, «Бостон чойхўрлиги»да кўрилган зарар қопланмас экан, Бостон бандаргоҳи ёпиб қўйилади, Массачусетс штати (Бостон шаҳри шу ҳудудда жойлашган) конституцияси ва маҳаллий амалдорлар сайлови тугатилади. Шунингдек, штатдаги суд ҳокимияти Британия ва британ судьяларига ўтказилади, амалда Массачусетсда ҳарбий ҳолат жорий қилинади.
Инглизлар колонияларда француз—канада католик черкови фаолиятини кенгайтириш орқали протестант америкаликларнинг жиғига тега бошлайди. Инглиз флоти Америкадаги колонияларнинг ҳамма портини чет эл кемалари учун ёпиб қўяди.
Массачусетсликлар бунга жавобан биринчисидек овоза бўлмаган эса-да, иккинчи «Бостон чойхўрлиги»ни уюштиради. 1774 йил март ойида олтмишга яқин америкалик «Fortune» кемасида олиб келинган 30 дан ортиқ чой қутисини денгизга улоқтиради. Илк уринишдагидек машҳур ва муҳим бўлмаган қаршилик Нью-Йорк, Мериленд ва Жанубий Каролина штатларидаги чой бойкотига туртки беради.
Буюк Британия ҳукумати «Мажбурий ҳаракатлар» қонуни орқали Массачусетс штатини ажратиб қўйиш, бошқа штатларнинг унга эргашмаслигига эришмоқчи эди, бироқ амалда бунинг акси бўлади.
1774 йил 5 сентябрь куни Жоржиядан ташқари барча Америка колонияларидан делегатлар Филаделфияда йиғилади. Carпентеръс Ҳаллъда йиғилган Биринчи Континентал Конгресс Буюк Британия зулмига ортиқ чидаб бўлмаслиги, унга қарши биргаликда қандай ҳаракат қилиш кераклигини муҳокама қилади. Биринчи Континентал Конгресснинг чақирилиши расмий равишда АҚШ озодлик ва инқилобий урушининг бошланиш нуқтаси ҳисобланади.
Конгрессда инглиз товарларига бойкот эълон қилишга қарор берилади. Қиролдан «Мажбурий ҳаракатлар»ни бекор қилишни сўраб мурожаат йўлланади. Шунингдек, Конгресс ҳар бир штатни ўз милициясини тузиш ва кучайтиришга чақиради.
Буюк Британия парламенти ва қирол Америкадаги колониялар мурожаатига эътибор бермайди.
Уруш 1775 йил 19 апрелда бошланади. Бостондаги қироллик армияси ва штат милицияси тўқнашувидан сўнг Массачусетс инглиз қўшини томонидан блокада қилинади. Июнь ойида чақирилган Иккинчи Континентал Конгресс Жорж Вашингтонни тузилажак континентал армия қўмондони этиб тайинлайди ва унга Бостонни озод қилиш ҳақида топшириқ беради. Шу тариқа, Америка Қўшма Штатлари давлати пайдо бўлишига олиб келган ва уни саноат давлатига айлантирган Озодлик уруши бошланади.
Изоҳ (0)