2-yanvar kuni Qozog‘istonning Janao‘zen shahrida (Mang‘istov viloyatidagi shahar) suyultirilgan gaz narxining ikki baravar oshishiga qarshi mitinglar boshlandi. Chiqishlar iqtisodiy va siyosiy talablar bilan butun mamlakat bo‘ylab ommaviy norozilik namoyishlariga aylanib ketdi. 4 va 5-yanvar kunlari Olmaotada namoyishchilarning xavfsizlik xodimlari bilan to‘qnashuvi kuzatildi. 6-yanvarda Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti (KXShT) tinchlikparvar kuchlarini Qozog‘istonga jo‘natdi. 7-yanvarda To‘qayev Qozog‘istonda konstitutsiyaviy tartib tiklanganini e’lon qildi va mamlakat bo‘ylab terrorchilik xavfining yuqori darajasi joriy etildi.
10-yanvar kuni Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkilotiga a’zo davlatlar rahbarlarining Qozog‘istondagi tartibsizliklarga bag‘ishlangan onlayn yig‘ilishida Belarus prezidenti Aleksandr Lukashenko Qozog‘istondagi vaziyatdan, avvalo, O‘zbekiston hushyor bo‘lishi keraklini aytib o‘tdi. 11-yanvar kuni Qozog‘iston prezidenti Qosim-Jo‘mart To‘qayev parlament majlisida Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti (KXShT) tinchlikparvar kuchlarining Qozog‘istondagi asosiy missiyasi yakunlanganini ma’lum qildi.
“Daryo” mazkur masalalar yuzasidan Markaziy Osiyo bo‘yicha mutaxassis, siyosiy fanlar doktori, professor Oybek Sirojov bilan suhbatlashdi.
— Qozog‘istonda yanvar oyi avvalida boshlangan jarayonlar bugunga kelib anchagina siyosiy tus oldi deyish mumkin. Mazkur voqealarning qisqacha tahlili haqida to‘xtalsangiz.
— Mening nazarimda, Qozog‘istonda sodir bo‘lgan beqarorlikni 2 fazaga bo‘lish mumkin. Birinchi fazasi 2-yanvarda Mang‘istov viloyatida gaz narxining keskin oshishi sababli norozilik namoyishlari boshlandi. Shu kuni norozilik aksiyalari viloyatning Janao‘zen, Qurik, Oqshukur, Aqtau hududlarida bo‘lib o‘tdi. Bu namoyishlar osoyishtalik bilan o‘tdi. Ammo ikkinchi fazasida 5-yanvardan boshlab Olmaotadagi namoyishlar ommaviy tartibsizliklarga, qurolli to‘qnashuvlarga aylanib ketdi. Bir qancha ma’muriy binolar egallanib, yoqib yuborildi. Bu endi hukumat da’vo qilgan tashqi kuchlar ta’sirimi yoki davlat to‘ntarishiga urinish ta’sirida yuz berdimi, olib borilayotgan surishtiruvlar natijasida oydinlik kiritiladi. Ammo mana shu beqarorlikdan qandaydir uchinchi kuch o‘z manfaati yo‘lida foydalangani aniq. Chunki qurolli guruhlarning paydo bo‘lgani, qon to‘kilib strategik obyektlar (hokimiyat, aeroport)ni egallanganligi shunday xulosa qilishga asos bo‘ladi.
— KXSHT qo‘shinlarining Qozog‘istonga kiritilishini qanday baholaysiz?
— KXSHT qo‘shinlari a’zo davlat rahbarining so‘roviga asosan kiritildi. Ular asosan muhim harbiy obyektlarni qo‘riqlashga safarbar etildi va qaysidir ma’noda hukumatga nisbatan siyosiy bosimni yengillashtirishga yordam berdi. Ammo bu bugungi kun bilan o‘lchov, ertaga nima bo‘ladi? Kelajakda uning suverenitetga, siyosiy liderning ligitimligiga salbiy ta’sirini vaqt ko‘rsatadi.
— 10-yanvarda KXSHT a’zo davlat rahbarlarining videoformat tarzidagi uchrashuvida Belarus prezidentining O‘zbekiston haqidagi fikrlariga munosabatingiz bilan bo‘lishsangiz…
— Endi mutaxassis sifatida chiqishni tahlil qiladigan bo‘lsak. Bu, avvalo, mening nazarimda, chorlov hisoblanadi. Ya’ni O‘zbekistonni shu harbiy tashkilotga a’zoligini qayta tiklashga chorlov hisoblanadi. Undan tashqari, siyosatchi har qanday vaziyatda manfaatidan kelib chiqib yondashadi. Bunda ham shunday tendensiya mavjud. Ya’ni Aleksandr Lukashenko keyingi prezidentlik saylovlari bilan bog‘liq noroziliklarni tashqi kuchlar fondida tashkil etilganligini va bunday tahdid hamma uchun mavjudligini ilgari surib keladi. Qozog‘istondagi voqealar uning fikrlarini yana bir bor tasdiqlaganini va bunday tendensiya yana davom etishini uqtirmoqchi bo‘ldi. Aslida, yuqorida biz tilga olgan davlatlarning o‘ziga xos jihati, hokimiyatni siyosiy transformatsiya jarayoniga muhtojligi muammosi ham mavjudligi bilan izohlash mumkin. Bizda bunday jarayon bo‘lib o‘tdi. Yangi hukumat faoliyat yuritmoqda. Uning legitimligi masalasi ham talab darajasida. Xalqaro hamjamiyat O‘zbekiston ochiqlik sari yuz tutganini e’tirof etayotgan bo‘lsa, siyosiy elitani qo‘llab-quvvatlashi va xalqning hukumatga ishonchini ham yuqori baholash mumkin.
— O‘zbekiston KXSHTga a’zo bo‘lishi masalasiga qanday munosabat bildirasiz?
— O‘zbekiston 2012-yilning 29-dekabrida ushbu tashkilotga a’zolikni to‘xtatgan. Uni shu yili qabul qilingan O‘zbekiston tashqi siyosiy faoliyat konsepsiyasini qabul qilish bilan izohlash mumkin. Bizni tashqi siyosiy faoliyat konsepsiyamizda ham Mudofaa doktrinasida ham davlatimizning harbiy-siyosiy bloklarga a’zo bo‘lishi inkor etilgan. O‘zbekiston Mudofaa doktrinasining 2-bobida “harbiy-siyosiy bloklarda ishtirok etmaslik, har qanday davlatlararo tuzilmadan, agar u harbiy-siyosiy blok etib o‘zgartirilsa, chiqib ketish huquqini o‘zida saqlab qolishi” qayd etilgan. KXSHT esa harbiy-siyosiy blok hisoblanadi (bu uning nizomida 7-moddasida ask etgan). Shu nuqtayi nazardan O‘zbekistonni bu tashkilotga a’zoligini tiklashi huquqiy jihatdan noto‘g‘ri bo‘ladi. Siyosiy nuqtayi nazardan ham, bugun Markaziy Osiyodagi geosiyosiy jarayonlardan kelib chiqib ko‘pvektorli siyosat yuritish samaraliroq hisoblanadi. Ya’ni mintaqada o‘z manfaatlarini ilgari surayotgan yirik aktorlar bilan ko‘p ham yaqinlashmaslik va ko‘p ham uzoqlashmaslik, doimiy muvozanatni ta’minlash muhim hisoblanadi.
Bundan tashqari, tashkilotni xavfsizlik va terrorizmga qarshi kurashda bizga ko‘makchi bo‘lishi mumkinligidan kelib chiqiladigan bo‘linsa ham, sobiq SSSRdan ajralib mustaqil bo‘lgan 15 ta davlatdan birortasi O‘zbekiston singari terrorizmga ko‘p ro‘baro‘ kelmagan. Hammasini o‘z kuchimiz va jipsligimiz bilan yengganmiz. Yordam so‘ralganida ham, biz yordam ololmaganmiz. Shunday ekan, biz o‘z kuchimizga, imkoniyatlarimizga suyanishimiz eng to‘g‘ri yo‘l hisoblanadi.
— Mazkur jarayonlar yuzasidan xulosalaringiz qanday?
— Birinchidan, narxlarni belgilashda yoki oshirishda xalq bilan muloqot qilish yoki ularni manfaatlarini inobatga olish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki keyingi yillarda dunyoning turli burchaklarida kechgan namoyishlar va noroziliklar narxlar oshishi fonida kelib chiqqan. Jumladan, 2019-yil mart oyida Ekvadorda hukumat qarori natijasida yonilg‘i narxlarining keskin oshib ketishi oqibatida yoki shu yili Chilida transport narxlarining oshirilishi bilan bog‘liq noroziliklar, shu yili Livanda ham narxlarning oshirilishi bilan bog‘liq g‘alayonlar sodir bo‘ldi.
Bunda muammo yechimi sifatida narxlarni oshirish bilan bog‘liq masalalarni parlamentda xalq saylagan vakillar ishtirokida muhokama qilish, ularning qarorlari asosida belgilash muhim ahamiyat kasb etadi. Balki, bu bozor iqtisodi talablariga zid bo‘lishi mumkin. Ammo ikki tomon manfaatlarini uyg‘unlashtiruvchi mexanizmlar haqida bosh qotirish muhim. Bunda deputatlar hukumat va xalq o‘rtasida yuqoridagi masala bo‘yicha bog‘lovchi va muvozanatga keltiruvchi ko‘prik bo‘ladi.
Ikkinchidan, bunday jarayonlarning xavfli tomoni namoyishlar, g‘alayonga aylanib ketishi qaysidir tashqi kuchlar bundan o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanib, xaosni shakllantirishi, mamlakatda anarxiyani vujudga kelishi hisoblanadi. Bu esa xatarli va davlatni inqirozga boshlaydigan jarayon hisoblanadi. Jumladan, Liviyadagi 2011-yil fevraldagi norozilik aksiyalari tashqi kuchlarning aralashuvi bilan fuqarolar urushiga aylanib ketdi. Amaldagi hukumat ag‘darildi. Beqarorlik boshlandi. Tashqi kuchlar tomonidan Liviyaning boyliklari talandi. Haligacha Liviyada siyosiy hukumatning barqarorligi o‘rnatilmayapti. Tez-tez namoyishlar, noroziliklar, hukumatda bo‘linish, qurolli to‘qnashuvlar sodir bo‘lmoqda. Bundan kim yutdi yoki kim jabrini tortdi? Bir vaqtlar eng farovon yashagan xalqning millionlab vakillari darbadarlikda dunyoning turli burchaklarida sarson bo‘lmoqda.
Yana bir jihat shundan iboratki, namoyishchilarning talablari o‘zgarib, ijtimoiy talablardan siyosiy talablarga o‘sib borishi, talablar bajarilgan sayin ularning soni va ko‘lami oshib borishi tendensiyasi ko‘p holatlarda bunday namoyishlarni ma’lum bir markazlar tomonidan boshqarilishini yoki shunday kuchlar tashabbusni o‘z qo‘liga olishlarini kuzatish mumkin. Bunday kuchlarning asl maqsadi beqarorlik (xaos)ni vujudga keltirish hisoblanadi. Siyosiy texnologiyada aynan beqarorlikni boshqarish orqali ma’lum bir hukumatga ta’sir o‘tkazish, davlatni ta’sir doirasiga olish amaliyoti mavjud.
Uchinchidan, mintaqamizning geosiyosiy markazlardan biri ekanligi biz fuqarolarga mana shunday ommaviy chiqishlar qilish mas’uliyatini ikki karra oshiradi. Ya’ni mintaqada bir qancha yirik aktorlarning manfaatlari to‘qnashganki, ular har qanday vaziyatdan manfaatdor bo‘lishga intiladi. Eng xavfli tomoni, aktorlar ta’sirida mana shunday tartibsizliklar ulkan inqirozlarga sababchi bo‘lib, qaytarilmas jarayon kasb etish xavfi yuqori. Shu nuqtayi nazardan har qanday muammoni murosai madora orqali hal qilishga intilish har birimiz uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Xullas, biz namoyishlar, g‘alayonlar va ularning oqibatida kelib chiqadigan anarxiyadan manfaatdor emasmiz. Shu bilan birga, masalani eng kulminatsion nuqtaga olib chiqmaslik uchun xalq bilan hukumat o‘rtasida muloqotni kuchaytirish, jamiyat manfaatlari bilan bog‘liq masalalarni bamaslahat, kengashib hal qilish muhim hisoblanadi. Har bir shaxs nafaqat bugun uchun, balki kelajak uchun ham mas’ul ekanligini unutmasligi zarur. Biz orzu qilgan porloq va farovon kelajak evrilishlar, boshboshdoqlik bilan emas, bir yoqadan bosh chiqargan mardonavor xalq irodasi va izchil islohotlar zamirida shakllanadi.
Endi qo‘shni Qozog‘iston xalqi haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, umid qilamizki, birodar qozoq xalqi va rahbariyati bunday inqirozdan tezda chiqa oladi. Biz nafaqat yurtimizda, shu bilan birga butun mintaqamizda tinchlik va barqaror taraqqiyot tarafdorimiz. Bu borada Qozog‘iston bizning asosiy ittifoqchimiz hisoblanadi. Qozog‘iston bilan ko‘p sohalardagi hamkorligimiz ikki davlatning rivojlanishiga katta hissa qo‘shib kelmoqda. Bunday yutuqlar bardavom bo‘lishi uchun esa, avvalo, tinchlik va osoyishtalik zarur.
Izoh (0)