1989-yilning 21-oktabrida O‘zbekistonda mamlakat mustaqilligi ramzlaridan biri — o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan edi. 2020-yildan boshlab bu sana O‘zbek tili bayrami sifatida nishonlanmoqda. “Daryo” ushbu sana munosabati bilan oktabrni “O‘zbek tili oyligi” deb e’lon qiladi va oy davomida har kuni til masalasida turli yillarda qilingan va hamon o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan chiqishlar, nutqlar, maqolalarni qayta chop etadi.
“Yoshlik” jurnalining 1989-yildagi sonlarida ziyolilar, shoir va yozuvchilar, tarjimonlar bilan suhbatlar chop etiladi. Ushbu suhbatlarda ma’rifat, madaniyat, erk, yurt mustaqilligi kabi mavzular qatorida o‘zbek tili va uni davlat tiliga aylantirishdek muhim masalalar xususida ham fikr yuritiladi. Oradan 30 yildan ko‘proq vaqt o‘tsa-da, berilgan savolga javoblar hamon ahamiyatini yo‘qotgan emas. Quyida jurnalning 1989-yil 4–5-sonlarida e’lon qilingan Jamol Kamol va Pirimqul Qodirovning til xususidagi mulohazalarini keltiramiz.
Jamol Kamol: To‘g‘ri. Til — xalqning nomusi, tarix — uning qomusi, deb bekorga aytishmagan. Uzoq yillar davomida hamma xalqlar qo‘shilib, bitta xalqqa aylanadi, barcha tillar birikib, bitta umumiy til paydo bo‘ladi, degan soxta doktrina hukm surdi. Holbuki, dunyoning cheksizligi — uning cheksiz rang-barangligidadir. Rang-baranglik — hayot alomati, yakranglik — zavol belgisi. Tabiat qonunlariga zid borib, hammamizni bir qolipga tiqishtirmoqchi bo‘lishdi. Nega? Chunki byurokratiya uchun millat, milliy madaniyat, til va shaxs degan tushunchalarning qiymati yo‘q. Uning uchun buyruqqa shay bo‘lib turgan million-million omma va o‘sha omma ustidan hukmronlik qilish gashti bor… Shundoq ekan, hammaning qo‘shilib-qorishib ketgani yaxshi — hukm yuritish osonroq bo‘ladi…
Mash’um stalinizm hukmronligi yillarida barcha xalqlar jabr-u jafo chekdi. Bundan zahmatkash o‘zbek xalqi ham benasib qolmadi. Biz bir ming uch yuz yillik alifbomizdan ayrildik (Uni sizniki emas, arabniki deyishdi. Mantiqni qarang: bizga o‘n uch asr xizmat qildi-yu, bizniki bo‘lmay, faqat arabniki bo‘ladimi?) Bobolarimiz qo‘li bilan bitilgan minglab, o‘ng minglab kitoblarimiz olovga otildi, yerga ko‘mildi. Yuzlab tarixiy obidalarimiz buzib tashlandi. Buyuk tarix, qadimiy madaniyat yaratgan xalqni to‘qson sakkiz foiz besavod edi, deb e’lon qilishdi. Agar shu gap rost bo‘lsa, shaharlarimizdagi yuzlab madrasalarda kimlar o‘qigan? Birgina Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan yuz mingga yaqin qo‘lyozma va kitoblarni kimlar yozib, kimlar mutolaa etgan? Lekin biz uyalmasdan, ashula qilib aytib yuraverdik:
Kim edik tarixda bizlar — nomi yo‘q, qashshoq, gado…
Ha-da, nomi yo‘q, qashshoq, gadoda tarix va madaniyat ne qilsin!.. Bizga shunday deb uqtirildi va shunga ishontirmoqchi bo‘lishdi, e’tiroz etganlarning holiga maymunlar yig‘ladi. Yurtimizning sevimli yozuvchi va shoirlari, atoqli davlat va jamoat arboblari qamaldi, otildi, surgunga haydaldi. Turg‘unlik yillari siyosati bu jarohatlarni davolamadi, battar chuqurlashtirdi. Ana shu mahrumiyatlar orasida xalqimizning yuragiga tosh bo‘lib cho‘kkan narsa — tilimizning doimiy kamsitilishi bo‘ldi. Yuqorida aytilgan soxta doktrina ta’siri ostida o‘zbek tilining harakat doirasi cheklab qo‘yildi, hukumat idoralari, boshqaruv organlaridan siqib chiqarildi, maktablarda o‘zbek tili dars soatlari keskin qisqartirildi, oliy o‘quv yurtlarida, filologiya fakultetlarini hisobga olmaganda, nazardan chetda qoldirildi. Tilga e’tibor — elga e’tibor, deydi xalqimiz. Til kamsitilgan joyda tarix ham tahqirlanadi, deydi Karl Marks.
Odamzod o‘z umri davomida kasb etgan, inson huquqlari deklaratsiyasi tomonidan qayd qilinib, jahon xalqlari tomonidan e’tirof etilgan umumbashariy huquqlar, qadriyatlar bor. Ulardan eng muhimi — dunyodagi har bir xalqning o‘z yeriga suverenligi, har bir tilning o‘z tarixiy territoriyasida e’tibor va nufuzga molikligi, qonuniyligi huquqidir. Bu huquqlar SSSR Konstitutsiyasida ham qisman aks etgan. Shunga ko‘ra, Armanistonda — arman tilining, Gruziyada — gruzin tilining, Ozarboyjonda — ozarboyjon tilining, Estoniyada — eston tilining, Latviyada — latish, Litvada — litva tilining davlat tili, deb e’lon etilishi mutlaqo tabiiy va qonuniydir. Biz buni chin yurakdan olqishlaymiz va qo‘llab-quvvatlaymiz., Shuningdek, Rossiyada — rus tili, Ukrainada — ukrain, Belorussiyada — belorus va boshqa respublikalarda ham milliy tillarning davlat tili deb e’lon etilishiga astoydil tarafdormiz. Zero, teng huquqli respublikalar ittifoqi avvalo teng huquqli tillar statusiga suyanmog‘i darkor. Shundagina haqiqiy internatsionalizm, milliy siyosat prinsiplari so‘zda emas, amalda qaror topadi, adolat tantana qiladi. Men ana shu nuqtayi nazardan o‘zbek tilining O‘zbekiston SSRning davlat tili, deb e’lon etilishini mutlaqo zarur, deb hisoblayman. Bu tarixiy adolatning tiklanishi, respublikada qayta qurishning jiddiy g‘alabasi o‘laroq, jamiyatning obro‘siga obro‘ qo‘shgan bo‘lur edi.
O‘zbekistonda o‘zbek tilining davlat tili deb e’lon etilishi rus tilining nufuzini pasaytirmaydi. Rus tili Gruziya, Armaniston, Moldaviya, Ozarboyjon, Latviya, Litva, Estoniyada bo‘lgani kabi bizda ham millatlararo til bo‘lib qolaveradi. Ba’zilar rus tilining ham O‘zbekiston SSRning davlat tili deb e’lon etilishini taklif qilmoqdalar. Bu chuqur o‘ylanmagan, bir yoqlama fikr. Butun dunyo bizni kuzatib turibdi. Hali Rossiyaning o‘zida davlat tili deb e’lon etilmagan rus tili O‘zbekistonda davlat tili deb e’lon etilsa, ustimizdan kulishmaydimi? Keyin, mazkur masalada allaqachon qaror qabul qilib bo‘lgan armanlar, gruzinlar, ozarboyjonlar, moldavanlar, latishlar, litvaliklar, estonlarni anoyi sanab, o‘zimizni oqil hisoblashimiz insofdan emas.
Respublikamizda yashayotgan halol va oqko‘ngil, madaniy saviyasi yuksak rus kishilari buni tushunadi va qo‘llab-quvvatlaydi, deb umid qilaman. Bir xalq ikkinchi xalqni kamsitar ekan, bu bilan avvalo o‘z qadr-qimmatini yerga urishini ular yaxshi bilishadi. Maqsadimiz — tenglik va birlik. Tenglik bo‘lmagan joyda birlik bo‘lmaydi, birlik bo‘lmagan joyda insonlar ham, xalqlar ham baxtli bo‘lolmaydilar, baxtsizlik va falokat ro‘y beradi. Tilni yaratgan tabiat, xalqni yaratgan xoliq ularni teng qilib yaratgan. Ana shu oliy haqiqatga bo‘ysunaylik. Har bir til o‘z yeri, o‘z qo‘rg‘onida mag‘rur jaranglasin.
Suhbatni N. Muhammadiyev olib bordi.“Yoshlik” jurnali, 1989-yil, 4-son
“Yoshlik” jurnali: Ona tilimiz, unga davlat tili mavqeyi berilishi lozimligi haqidagi da’vatlarga qanday qaraysiz?
Pirimqul Qodirov: Adabiyotning asosiy quroli — til. Shuning uchun ham til hamisha bizning diqqat markazimizda. Ayniqsa, turg‘unlik davrida — 60—70-yillarda tilimizga e’tibor susaydi, shunda men bir necha ilmiy ishlar qilgan edim: “Til va dil”, “Xalq tili va realizm” degan kitoblarim o‘sha paytda chiqqan. Xalq boshidan kechirgan tarixiy hodisalar tilda jamlanib boradi. Shuning uchun har bir xalqning ona tili vatanining ma’naviy timsoli hisoblanadi. Demak, tilidan ayrilgan xalq ma’naviy Vatanidan judo bo‘ladi.
Yoshlarning tilga e’tibori, tilimiz istiqboli uchun qayg‘urishi ezgu ish. Yoshlarimiz tiliga, xalqiga mehr bilan qarashar ekan, yon-atrofimizdagi boshqa xalqlar, ularning tiliga ham hurmat, mehr bilan qarash kerakligini ba’zan unutib qo‘yadilar. Rus tili — qardoshligimiz tili. Ona tilimiz biz uchun birinchi til bo‘lsa, rus tili ikkinchi til bo‘lishi kerak.
Men tilda ham, ijtimoiy hayotda ham teng huquqlilik tarafdoriman. Deylik, paxtakorlarimiz mamlakat oldidagi burchlarini halol ado etib, SSSRning paxta mustaqilligini muttasil ta’min etib kelmoqdalar. Lekin paxtakorlar uchun boshqa regionlardan yetkazib berilishi kerak bo‘lgan go‘sht mahsulotlari so‘nggi yillarda juda kamayib ketdi. Agar tenghuquqlilik prinsipiga astoydil rioya qiladigan bo‘lsak, bizning paxtakorlarimiz go‘sht va boshqa mahsulotlar bo‘yicha shartnomani bajarmayotgan markaziy agrosanoat idoralariga, SSSR yengil sanoat ministrligiga paxtani kamroq berishi, masalan, uni million tonnaga kamaytirib, o‘rniga bir necha million tonna serdaromad oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirishlari va shu tarzda oziq-ovqat ta’minotini ittifoqdagi o‘rtacha darajaga yetkazib olishlari mumkin edi. Bizda oziq-ovqat ta’minoti ittifoq darajasidan ikki barobar past ekanini olimlar raqamlar bilan isbot etmoqdalar. Paxtaning mehnati esa og‘ir. Parvarish yaxshi bo‘lmagandan so‘ng og‘ir mehnat sog‘liqni yemiradi. Kichiklikdan durust parvarish ko‘rmagan qizlar voyaga yetganda ko‘pincha sog‘lom farzand ko‘rmaydi, ayrim yigitlarimiz armiya xizmatiga yaramaydigan bo‘lib o‘sadi. Onalar kamqonliligi, bolalar o‘limi…
Iqtisodiy notekislik odamlar taqdiriga mana shunday salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan paytda ayrim markaziy ministrliklar o‘z mahkamalarining manfaatlarini “umumxalq manfaatlari” deb lof uradilar.
SSSR Yozuvchilar soyuzining bultur Moskvada bo‘lib o‘tgan va milliy munosabatlarni takomillashtirishga bag‘ishlangan plenumi ittifoqdosh respublikalar ona tillariga davlat maqomi berilishini qo‘llab-quvvatlab chiqqan edi. Xuddi shunday taklif va tavsiya tilshunos olimlarning Toshkentda bo‘lib o‘tgan butunittifoq kengashida ham qabul qilindi.
Kelajakda respublikalarning xo‘jalik hisobiga o‘tishi, o‘zini o‘zi boshqarishi va daromadiga qarab haq olishi — suveren huquqlarni ekonomika va sotsial sohalarda amalga oshirish uchun zarur. Ona tilimizga davlat maqomi berilishi esa xalqimiz suveren HUQUQlarining ma’naviyat va madaniyat bobida amalga oshishi uchun kerak.
Suhbatni Shokir Sodiq olib bordi.“Yoshlik” jurnali, 1989-yil, 5-son
Izoh (0)