1989 йилнинг 21 октябрида Ўзбекистонда мамлакат мустақиллиги рамзларидан бири — ўзбек тилига давлат тили мақоми берилган эди. 2020 йилдан бошлаб бу сана Ўзбек тили байрами сифатида нишонланмоқда. «Дарё» ушбу сана муносабати билан октябрни «Ўзбек тили ойлиги» деб эълон қилади ва ой давомида ҳар куни тил масаласида турли йилларда қилинган ва ҳамон ўз долзарблигини йўқотмаган чиқишлар, нутқлар, мақолаларни қайта чоп этади.
«Ёшлик» журналининг 1989 йилдаги сонларида зиёлилар, шоир ва ёзувчилар, таржимонлар билан суҳбатлар чоп этилади. Ушбу суҳбатларда маърифат, маданият, эрк, юрт мустақиллиги каби мавзулар қаторида ўзбек тили ва уни давлат тилига айлантиришдек муҳим масалалар хусусида ҳам фикр юритилади. Орадан 30 йилдан кўпроқ вақт ўтса-да, берилган саволга жавоблар ҳамон аҳамиятини йўқотган эмас. Қуйида журналнинг 1989 йил 4–5-сонларида эълон қилинган Жамол Камол ва Пиримқул Қодировнинг тил хусусидаги мулоҳазаларини келтирамиз.
Жамол Камол: Тўғри. Тил — халқнинг номуси, тарих — унинг қомуси, деб бекорга айтишмаган. Узоқ йиллар давомида ҳамма халқлар қўшилиб, битта халққа айланади, барча тиллар бирикиб, битта умумий тил пайдо бўлади, деган сохта доктрина ҳукм сурди. Ҳолбуки, дунёнинг чексизлиги — унинг чексиз ранг-баранглигидадир. Ранг-баранглик — ҳаёт аломати, якранглик — завол белгиси. Табиат қонунларига зид бориб, ҳаммамизни бир қолипга тиқиштирмоқчи бўлишди. Нега? Чунки бюрократия учун миллат, миллий маданият, тил ва шахс деган тушунчаларнинг қиймати йўқ. Унинг учун буйруққа шай бўлиб турган миллион-миллион омма ва ўша омма устидан ҳукмронлик қилиш гашти бор… Шундоқ экан, ҳамманинг қўшилиб-қоришиб кетгани яхши — ҳукм юритиш осонроқ бўлади…
Машъум сталинизм ҳукмронлиги йилларида барча халқлар жабр-у жафо чекди. Бундан заҳматкаш ўзбек халқи ҳам бенасиб қолмади. Биз бир минг уч юз йиллик алифбомиздан айрилдик (Уни сизники эмас, арабники дейишди. Мантиқни қаранг: бизга ўн уч аср хизмат қилди-ю, бизники бўлмай, фақат арабники бўладими?) Боболаримиз қўли билан битилган минглаб, ўнг минглаб китобларимиз оловга отилди, ерга кўмилди. Юзлаб тарихий обидаларимиз бузиб ташланди. Буюк тарих, қадимий маданият яратган халқни тўқсон саккиз фоиз бесавод эди, деб эълон қилишди. Агар шу гап рост бўлса, шаҳарларимиздаги юзлаб мадрасаларда кимлар ўқиган? Биргина Шарқшунослик институтида сақланаётган юз мингга яқин қўлёзма ва китобларни кимлар ёзиб, кимлар мутолаа этган? Лекин биз уялмасдан, ашула қилиб айтиб юравердик:
Ким эдик тарихда бизлар — номи йўқ, қашшоқ, гадо…
Ҳа-да, номи йўқ, қашшоқ, гадода тарих ва маданият не қилсин!.. Бизга шундай деб уқтирилди ва шунга ишонтирмоқчи бўлишди, эътироз этганларнинг ҳолига маймунлар йиғлади. Юртимизнинг севимли ёзувчи ва шоирлари, атоқли давлат ва жамоат арбоблари қамалди, отилди, сургунга ҳайдалди. Турғунлик йиллари сиёсати бу жароҳатларни даволамади, баттар чуқурлаштирди. Ана шу маҳрумиятлар орасида халқимизнинг юрагига тош бўлиб чўккан нарса — тилимизнинг доимий камситилиши бўлди. Юқорида айтилган сохта доктрина таъсири остида ўзбек тилининг ҳаракат доираси чеклаб қўйилди, ҳукумат идоралари, бошқарув органларидан сиқиб чиқарилди, мактабларда ўзбек тили дарс соатлари кескин қисқартирилди, олий ўқув юртларида, филология факультетларини ҳисобга олмаганда, назардан четда қолдирилди. Тилга эътибор — элга эътибор, дейди халқимиз. Тил камситилган жойда тарих ҳам таҳқирланади, дейди Карл Маркс.
Одамзод ўз умри давомида касб этган, инсон ҳуқуқлари декларацияси томонидан қайд қилиниб, жаҳон халқлари томонидан эътироф этилган умумбашарий ҳуқуқлар, қадриятлар бор. Улардан энг муҳими — дунёдаги ҳар бир халқнинг ўз ерига суверенлиги, ҳар бир тилнинг ўз тарихий территориясида эътибор ва нуфузга моликлиги, қонунийлиги ҳуқуқидир. Бу ҳуқуқлар СССР Конституциясида ҳам қисман акс этган. Шунга кўра, Арманистонда — арман тилининг, Грузияда — грузин тилининг, Озарбойжонда — озарбойжон тилининг, Эстонияда — эстон тилининг, Латвияда — латиш, Литвада — литва тилининг давлат тили, деб эълон этилиши мутлақо табиий ва қонунийдир. Биз буни чин юракдан олқишлаймиз ва қўллаб-қувватлаймиз., Шунингдек, Россияда — рус тили, Украинада — украин, Белоруссияда — белорус ва бошқа республикаларда ҳам миллий тилларнинг давлат тили деб эълон этилишига астойдил тарафдормиз. Зеро, тенг ҳуқуқли республикалар иттифоқи аввало тенг ҳуқуқли тиллар статусига суянмоғи даркор. Шундагина ҳақиқий интернационализм, миллий сиёсат принциплари сўзда эмас, амалда қарор топади, адолат тантана қилади. Мен ана шу нуқтаи назардан ўзбек тилининг Ўзбекистон ССРнинг давлат тили, деб эълон этилишини мутлақо зарур, деб ҳисоблайман. Бу тарихий адолатнинг тикланиши, республикада қайта қуришнинг жиддий ғалабаси ўлароқ, жамиятнинг обрўсига обрў қўшган бўлур эди.
Ўзбекистонда ўзбек тилининг давлат тили деб эълон этилиши рус тилининг нуфузини пасайтирмайди. Рус тили Грузия, Арманистон, Молдавия, Озарбойжон, Латвия, Литва, Эстонияда бўлгани каби бизда ҳам миллатлараро тил бўлиб қолаверади. Баъзилар рус тилининг ҳам Ўзбекистон ССРнинг давлат тили деб эълон этилишини таклиф қилмоқдалар. Бу чуқур ўйланмаган, бир ёқлама фикр. Бутун дунё бизни кузатиб турибди. Ҳали Россиянинг ўзида давлат тили деб эълон этилмаган рус тили Ўзбекистонда давлат тили деб эълон этилса, устимиздан кулишмайдими? Кейин, мазкур масалада аллақачон қарор қабул қилиб бўлган арманлар, грузинлар, озарбойжонлар, молдаванлар, латишлар, литваликлар, эстонларни анойи санаб, ўзимизни оқил ҳисоблашимиз инсофдан эмас.
Республикамизда яшаётган ҳалол ва оқкўнгил, маданий савияси юксак рус кишилари буни тушунади ва қўллаб-қувватлайди, деб умид қиламан. Бир халқ иккинчи халқни камситар экан, бу билан аввало ўз қадр-қимматини ерга уришини улар яхши билишади. Мақсадимиз — тенглик ва бирлик. Тенглик бўлмаган жойда бирлик бўлмайди, бирлик бўлмаган жойда инсонлар ҳам, халқлар ҳам бахтли бўлолмайдилар, бахтсизлик ва фалокат рўй беради. Тилни яратган табиат, халқни яратган холиқ уларни тенг қилиб яратган. Ана шу олий ҳақиқатга бўйсунайлик. Ҳар бир тил ўз ери, ўз қўрғонида мағрур жарангласин.
Суҳбатни Н. Муҳаммадиев олиб борди.«Ёшлик» журнали, 1989 йил, 4-сон
«Ёшлик» журнали: Она тилимиз, унга давлат тили мавқеи берилиши лозимлиги ҳақидаги даъватларга қандай қарайсиз?
Пиримқул Қодиров: Адабиётнинг асосий қуроли — тил. Шунинг учун ҳам тил ҳамиша бизнинг диққат марказимизда. Айниқса, турғунлик даврида — 60—70 йилларда тилимизга эътибор сусайди, шунда мен бир неча илмий ишлар қилган эдим: «Тил ва дил», «Халқ тили ва реализм» деган китобларим ўша пайтда чиққан. Халқ бошидан кечирган тарихий ҳодисалар тилда жамланиб боради. Шунинг учун ҳар бир халқнинг она тили ватанининг маънавий тимсоли ҳисобланади. Демак, тилидан айрилган халқ маънавий Ватанидан жудо бўлади.
Ёшларнинг тилга эътибори, тилимиз истиқболи учун қайғуриши эзгу иш. Ёшларимиз тилига, халқига меҳр билан қарашар экан, ён-атрофимиздаги бошқа халқлар, уларнинг тилига ҳам ҳурмат, меҳр билан қараш кераклигини баъзан унутиб қўядилар. Рус тили — қардошлигимиз тили. Она тилимиз биз учун биринчи тил бўлса, рус тили иккинчи тил бўлиши керак.
Мен тилда ҳам, ижтимоий ҳаётда ҳам тенг ҳуқуқлилик тарафдориман. Дейлик, пахтакорларимиз мамлакат олдидаги бурчларини ҳалол адо этиб, СССРнинг пахта мустақиллигини муттасил таъмин этиб келмоқдалар. Лекин пахтакорлар учун бошқа регионлардан етказиб берилиши керак бўлган гўшт маҳсулотлари сўнгги йилларда жуда камайиб кетди. Агар тенгҳуқуқлилик принципига астойдил риоя қиладиган бўлсак, бизнинг пахтакорларимиз гўшт ва бошқа маҳсулотлар бўйича шартномани бажармаётган марказий агросаноат идораларига, СССР енгил саноат министрлигига пахтани камроқ бериши, масалан, уни миллион тоннага камайтириб, ўрнига бир неча миллион тонна сердаромад озиқ-овқат маҳсулотлари етиштиришлари ва шу тарзда озиқ-овқат таъминотини иттифоқдаги ўртача даражага етказиб олишлари мумкин эди. Бизда озиқ-овқат таъминоти иттифоқ даражасидан икки баробар паст эканини олимлар рақамлар билан исбот этмоқдалар. Пахтанинг меҳнати эса оғир. Парвариш яхши бўлмагандан сўнг оғир меҳнат соғлиқни емиради. Кичикликдан дуруст парвариш кўрмаган қизлар вояга етганда кўпинча соғлом фарзанд кўрмайди, айрим йигитларимиз армия хизматига ярамайдиган бўлиб ўсади. Оналар камқонлилиги, болалар ўлими…
Иқтисодий нотекислик одамлар тақдирига мана шундай салбий таъсир кўрсатаётган пайтда айрим марказий министрликлар ўз маҳкамаларининг манфаатларини «умумхалқ манфаатлари» деб лоф урадилар.
СССР Ёзувчилар союзининг бултур Москвада бўлиб ўтган ва миллий муносабатларни такомиллаштиришга бағишланган пленуми иттифоқдош республикалар она тилларига давлат мақоми берилишини қўллаб-қувватлаб чиққан эди. Худди шундай таклиф ва тавсия тилшунос олимларнинг Тошкентда бўлиб ўтган бутуниттифоқ кенгашида ҳам қабул қилинди.
Келажакда республикаларнинг хўжалик ҳисобига ўтиши, ўзини ўзи бошқариши ва даромадига қараб ҳақ олиши — суверен ҳуқуқларни экономика ва социал соҳаларда амалга ошириш учун зарур. Она тилимизга давлат мақоми берилиши эса халқимиз суверен ҲУҚУҚларининг маънавият ва маданият бобида амалга ошиши учун керак.
Суҳбатни Шокир Содиқ олиб борди.«Ёшлик» журнали, 1989 йил, 5-сон
Изоҳ (0)