Umringizda bir marotaba bo‘lsa ham National Geographic jurnalining 1985-yildagi muqovasida 12 yashar feruzarang ko‘zli afg‘on qizining suratini ko‘rgandirsiz. Fotografning bu mahoratiga ko‘pchilik tan bergan, biroq qahramon qizning taqdiri qanday o‘tganini ozchilik biladi. Surat nashr etilganidan 17 yil o‘tibgina uning ismi ovoza bo‘ladi – Sharbat Gula.
Ismining ma’nosi – “Gul sharbati”
Pushtunlar asli eronlik, Afg‘onistondagi etnik guruhga mansub qabila. Ular pashto tilida so‘zlashib, qabilalararo munosabatlarni bardavom tutishadi. Juda ko‘pchiligi zamindor va chorvador. Aytishlaricha, pushtunlarni qahrli nigohlaridan tanish mumkin ekan. “Ular faqat urush paytidagina tinch yashaydilar”, – deb yozgandi National Geographic.
1972-yili, taxminan, oktabr oylarida (aniq sanasi noma’lum) Afg‘oniston sharqidagi Nangarxor viloyatida yashaydigan qashshoq oilada sochlari tim qora, ko‘zlari dengiz to‘lqinlaridek moviy qizaloq tug‘iladi. Unga Sharbat Gula – “gul sharbati” ma’nosini anglatadigan ismni qo‘yishadi. Bu ism, ota-onaning fikricha, qizaloqqa alohida kuch bag‘ishlashi, mo‘jizaviy taqdir in’om etishi kerak edi.
Biroq ism ayricha baxt keltirmaydi. 1979-yili mamlakatda afg‘on urushi boshlanadi. Ikki yildan keyin harbiylar Sharbat oilasi bilan yashaydigan qishloqning kulini ko‘kka sovurishadi. Ota-onasi halok bo‘lgach, Sharbat ukasi va singillarini olib, buvisi bilan birga qochishga muvaffaq bo‘ladi. Pokiston bilan chegarada tiklangan Nosirbog‘ qochoqlar jamlog‘idan boshpana topishadi.
Bu yerda odamlar hayotini qaytadan boshlaydi. Kattalar yangi qo‘nimgohni o‘zaro bo‘lishib, o‘zlariga yangi mashg‘ulot topadilar. Bolalar ko‘z o‘rgangan chodirlarda tiklangan maktablarga qatnay boshlaydilar.
Qochoqlar jamlangan joyga National Geographic fotografi bolalarning bir necha suratini olish niyatida mahalliy muallim bilan o‘zaro kelishib tashrif buyuradi. Fotograf nigohi ilkis Gulaga tushib, qizaloqning ko‘zlari rangiga maftun bo‘ladi. Stiv Makkarrining yagona surati sabab jamiki taqiq-cheklovlarga chiziq tortiladi. Boshlang‘ich maktab muallimidan xonada qiz bilan yolg‘iz qoldirishlarini (pushtun qizlari erkak kishi bilan bir joyda yolg‘iz qolishi mutlaqo taqiqlangan) so‘raydi, Sharbat esa paranjisini tushiradi. Mana shu pallada o‘sha mashhur surat olinadi.
U urush timsoliga aylandi
Qizginaning qiyofasi fotografni behad to‘lqinlantirganiga qaramay, Makkari bu kadrga uncha umid bog‘lamagandi: “Qizning surati o‘sha kungi boshqa fotolardan alohida ajralib turadi, deb o‘ylamagandim”. U hatto bu ishini National Geographic’ga berishni ham istamagan, chunki suratning “ancha-muncha yuki bor” deb hisoblardi. Biroq baribir tavakkal qilishga qaror beradi.
1985-yili noma’lum afg‘on qizining portreti jurnal muqovasida paydo bo‘ladi. O‘sha kunlari bu “topilma” olamshumul shuhratga ko‘milib, butun dunyoni zabt etadi.
Ushbu muqova fotojurnalistlar uchun timsolga, suratning o‘zi esa afg‘on mojarolari va butun dunyo bo‘ylab tarqalgan qochoqlar taqdirini ifodalaydigan ramzga aylanadi. Biroq barcha shon-sharaf, ko‘plab mukofot-u e’tiroflar Stiv Makkarga nasib etadi, Sharbatga esa hech vaqo. Fotograf esa uning ismini ham bilmasdi.
2002-yili Stiv yana jamoasini to‘plab, jamloq o‘rnashgan joyga takror borishga qaror beradi. O‘sha afg‘on qizini izlab topishni diliga tugadi. Unga yaxshigina ma’lum: qiz 30 yoshga to‘lgan bo‘lishi kerak, ko‘zlari esa feruzarang.
Peshovardan uncha uzoq bo‘lmagan, hamon mavjud qochoqlar lageriga borib, u ko‘rgan-uchratganiga jurnal muqovasini ko‘rsatib, qizni daraklay boshlaydi. O‘nlab odam yelka qisadi. Faqat birgina ayol suratdagi qizni tanib, uning manzilini beradi. Aytilgan manzilga borgach, Stiv butunlay bo‘lak insonni – Alam Bibi ismli ayolni uchratadi. Ayol adashgan ekan.
Makkarri suratdagi qahramonni topish ilinjini qariyb yo‘qotay deganida, baxtiga, Alam Bibi Gulani tanirkan, ular bolaligida juda ko‘p gaplashishgan ekan. Ayol unga Sharbatni qayerdan topishi mumkinligini aytadi. Uch kun yo‘l yurib, manzilni daraklab, ayolga yo‘liqadi va shu zahoti qidirganini topganini fahmlaydi.
Baxtli kun neligini bilmagan ayol
Uning qarashlarida endi na umid, na kuch bor edi. Bularning o‘rnini qahr va sovuq nigoh egallagandi. Qiyofasida juda xotirjamlik qalqib turardi. Nomahram erkakka kulib qarashi aslo mumkin emasdi. Yuzini to‘la ajin bosgan, qo‘llarida go‘yo allaqanday chirk qotib qolgandek edi. U dahshatli urush yillaridan o‘tib kelgandi.
Ayol fotografga ismini aytib, o‘tgan yillar qanday yashab kelganini so‘zlab beradi. 80-yillar oxiri turmushga chiqqach, jamloq zulmatlaridagi mashaqqatlarga chidashga, begona qabilalar bilan murosa qilishga sabr-toqatlari tugagach, eri bilan ortga – vatanlariga qaytishadi. U yerda esa ikkisini yana yangi hayot qarshilaydi. Qurg‘oqchilikka dosh berib, och-nahor zaminga qaytadan ekin-tikin ekiladigan, shifokorga yoki do‘konga borishning imkoni yo‘q yurtga qaytishga to‘g‘ri keladi. Ayolning ukasi Kashar Xon Makkar bilan suhbatda: “Sharbat Gula to‘yidan boshqa baxtli kun nimaligini hecham bilmagan” deydi.
Sharbat to‘rt bolaning onasi bo‘ladi. Kenjasi bir yil ham yashamay, vafot etadi. Shuncha qiyinchilikka qaramay, turmush o‘rtog‘i bilan aloqalari iliqligicha qoladi. Ochig‘i, er-xotin alohida-alohida yashashgan. Rahmat Gyul Peshovar (Pokiston)da nonvoy bo‘lib ishlagan. Shaharning buzilgan, iflos havosi Sharbatning astmasini tez-tez qo‘zg‘ab turgani uchun u eridan ayro qishloqda qolishni ma’qul topadi. Fotografning undan qanday kun kechirishini so‘raganda, ayol: “Allohning irodasi”, deydi.
O‘ttiz yildan beri Sharbat Gula na o‘qishni, na yozishni o‘rgangan. Uning har bir kuni boshqasiga o‘xshar: quyosh chiqmasidan ibodatini ado etadi, duo-iltijosini qiladi, keyin ariqqa borib, butun kunga yetgulik suv tashiydi. So‘ng ovqat tayyorlaydi, kir yuvadi, uy tozalaydi, bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullanadi. Darvoqe, Stiv bilan uchrashgunicha u bolaligidagi o‘sha suratni hecham ko‘rmagandi. Uni butun dunyo shu surati orqali tanishini ham bilmasdi.
Yuzlar ichra bir
2012-yili Sharbatning turmush o‘rtog‘i gepatitdan vafot etadi. Ayol esa Peshovarda uch bolasi bilan pulsiz qoladi. O‘ziga soxta pasport tayyorlatib, 2016-yili noqonuniy yashashda ayblamagunlaricha shu hujjat bilan kunini o‘tkazadi. Bunga qo‘shimcha, davlat xizmatlari xodimlari uni o‘sha mashhur muqovadagi rasmi orqali tanib, hujjatlarni soxtalashtirish aybini ham tirkashadi. Hibsga olingan ayolga 14 yillik qamoq jazosi tayinlanadi.
Sharbat 15 kunini hibsda o‘tkazgach, gepatiti qo‘zg‘ab, qamoqdagi kasalxonaga yotqiziladi. Keyingi intervyularida aytishicha, o‘sha kunlari hayotidagi eng og‘ir, azobli onlarni o‘tkazgan ekan. Agar qonunni buzmaganida, bolalari bilan shundoq o‘lib ketaverishi mumkinligini ham qistirib o‘tadi.
Sudning ayolga qilgan hukmini yumshatishda Stiv Makkarri yordamga keladi. Fotograf internetda shovqin ko‘tarib, Sharbatni endigi yangi urushning timsoliga aylantiradi.
U Pokistondagi millionlab afg‘on qochoqlarining taqdirini o‘zida aks ettiradi. Uning ortidan o‘nlab faol oyoqqa turadi.
“U Pokiston hukumati tahqirlagan yuzlab afg‘onning biri. Ko‘pchiligi Afg‘onistondagi kelajagi mavhumligiga qaramay, ortga qaytishga majbur”, – deb yozgan Patrisiya Gossman (Inson huquqlarini himoya qiluvchi Human Rights Watch (HRW) xalqaro nohukumat tashkiloti tadqiqotchisi).
Sud hukmni yumshatadi. Sharbat Gula mamlakatdan deportatsiya qilinadi. Hukumat bolalari bilan birga o‘zini himoyaga olishni va’da bergachgina, Afg‘onistonga qaytariladi. 2017-yili ayol boshpanali bo‘ladi.
“Umrimiz mashaqqatlar bilan kurashishda o‘tdi – avval unisi bilan, endi boshqasi bilan. Men vatanimda tinch-xotirjam yashashni, bolalarimga munosib ta’lim berilishi, ularni baxtli ko‘rishni xohlayman, xolos”, – deydi ayol.
“Parvardigorga yurtimda tinchlik bo‘lishini so‘rab iltijo qilaman”
Bugun Sharbat 48 yoshda. Afg‘onistonda yashaydi. Ikkinchi marta oila qurmadi. To‘ng‘ich qizi ham gepatitdan o‘ldi.
Oxirgi intervyularidan birida Sharbat umri achchiq alam ichra o‘tganini aytgandi. Lekin ayol boshqa afg‘on bolalariga qattol taqdirdan qochishda yordam berishni xohlaydi. “Avvaliga rasmim keltirgan shon-shuhrat, diqqat-e’tiborni xushlamadim. Biroq shuncha umrni yashab qo‘ygach, tushundimki, juda ko‘p insonga yordam bera olarkanman. Beva-bechora, yetim-yesir uchun xayriya fondi yoki kasalxona ochib, bepul davolanishiga ko‘maklashgim keldi. Bu men uchun faxr. Bundan juda xursandman va qilayotgan ishimdan g‘ururlanaman. Bugun Allohga yolg‘iz iltijoyimni aytaman – yurtimda tinchlik bo‘lsin”.
Ayoldan muqovadagi mashhur surati haqida so‘rashganida, u har doim: “Bu rasm menga baxtdan ko‘ra ko‘proq g‘am-kulfat keltirdi. To‘g‘ri, meni tanitdi, shuhratga burkadi, lekin qamoqqa tushishimga sababchi bo‘ldi”, – deydi.
Izoh (0)