Умрингизда бир маротаба бўлса ҳам National Geographic журналининг 1985 йилдаги муқовасида 12 яшар феруза ранг кўзли афғон қизининг суратини кўргандирсиз. Фотографнинг бу маҳоратига кўпчилик тан берган, бироқ қаҳрамон қизнинг тақдири қандай ўтганини озчилик билади. Сурат нашр этилганидан 17 йил ўтибгина унинг исми овоза бўлади – Шарбат Гула.
Исмининг маъноси – «Гул шарбати»
Пуштунлар асли эронлик, Афғонистондаги этник гуруҳга мансуб қабила. Улар пашто тилида сўзлашиб, қабилалараро муносабатларни бардавом тутишади. Жуда кўпчилиги заминдор ва чорвадор. Айтишларича, пуштунларни қаҳрли нигоҳларидан таниш мумкин экан. «Улар фақат уруш пайтидагина тинч яшайдилар», – деб ёзганди National Geographic.
1972 йили, тахминан, октябрь ойларида (аниқ санаси номаълум) Афғонистон шарқидаги Нангархор вилоятида яшайдиган қашшоқ оилада сочлари тим қора, кўзлари денгиз тўлқинларидек мовий қизалоқ туғилади. Унга Шарбат Гула – «гул шарбати» маъносини англатадиган исмни қўйишади. Бу исм, ота-онанинг фикрича, қизалоққа алоҳида куч бағишлаши, мўъжизавий тақдир инъом этиши керак эди.
Бироқ исм айрича бахт келтирмайди. 1979 йили мамлакатда афғон уруши бошланади. Икки йилдан кейин ҳарбийлар Шарбат оиласи билан яшайдиган қишлоқнинг кулини кўкка совуришади. Ота-онаси ҳалок бўлгач, Шарбат укаси ва сингилларини олиб, бувиси билан бирга қочишга муваффақ бўлади. Покистон билан чегарада тикланган Носирбоғ қочоқлар жамлоғидан бошпана топишади.
Бу ерда одамлар ҳаётини қайтадан бошлайди. Катталар янги қўнимгоҳни ўзаро бўлишиб, ўзларига янги машғулот топадилар. Болалар кўз ўрганган чодирларда тикланган мактабларга қатнай бошлайдилар.
Қочоқлар жамланган жойга National Geographic фотографи болаларнинг бир неча суратини олиш ниятида маҳаллий муаллим билан ўзаро келишиб ташриф буюради. Фотограф нигоҳи илкис Гулага тушиб, қизалоқнинг кўзлари рангига мафтун бўлади. Стив Маккаррининг ягона сурати сабаб жамики тақиқ-чекловларга чизиқ тортилади. Бошланғич мактаб муаллимидан хонада қиз билан ёлғиз қолдиришларини (пуштун қизлари эркак киши билан бир жойда ёлғиз қолиши мутлақо тақиқланган) сўрайди, Шарбат эса паранжисини туширади. Мана шу паллада ўша машҳур сурат олинади.
У уруш тимсолига айланди
Қизгинанинг қиёфаси фотографни беҳад тўлқинлантирганига қарамай, Маккари бу кадрга унча умид боғламаганди: «Қизнинг сурати ўша кунги бошқа фотолардан алоҳида ажралиб туради, деб ўйламагандим». У ҳатто бу ишини National Geographic’га беришни ҳам истамаган, чунки суратнинг «анча-мунча юки бор» деб ҳисобларди. Бироқ барибир таваккал қилишга қарор беради.
1985 йили номаълум афғон қизининг портрети журнал муқовасида пайдо бўлади. Ўша кунлари бу «топилма» оламшумул шуҳратга кўмилиб, бутун дунёни забт этади.
Ушбу муқова фотожурналистлар учун тимсолга, суратнинг ўзи эса афғон можаролари ва бутун дунё бўйлаб тарқалган қочоқлар тақдирини ифодалайдиган рамзга айланади. Бироқ барча шон-шараф, кўплаб мукофот-у эътирофлар Стив Маккарга насиб этади, Шарбатга эса ҳеч вақо. Фотограф эса унинг исмини ҳам билмасди.
2002 йили Стив яна жамоасини тўплаб, жамлоқ ўрнашган жойга такрор боришга қарор беради. Ўша афғон қизини излаб топишни дилига тугади. Унга яхшигина маълум: қиз 30 ёшга тўлган бўлиши керак, кўзлари эса феруза ранг.
Пешовардан унча узоқ бўлмаган, ҳамон мавжуд қочоқлар лагерига бориб, у кўрган-учратганига журнал муқовасини кўрсатиб, қизни дараклай бошлайди. Ўнлаб одам елка қисади. Фақат биргина аёл суратдаги қизни таниб, унинг манзилини беради. Айтилган манзилга боргач, Стив бутунлай бўлак инсонни – Алам Биби исмли аёлни учратади. Аёл адашган экан.
Маккарри суратдаги қаҳрамонни топиш илинжини қарийб йўқотай деганида, бахтига, Алам Биби Гулани таниркан, улар болалигида жуда кўп гаплашишган экан. Аёл унга Шарбатни қаердан топиши мумкинлигини айтади. Уч кун йўл юриб, манзилни дараклаб, аёлга йўлиқади ва шу заҳоти қидирганини топганини фаҳмлайди.
Бахтли кун нелигини билмаган аёл
Унинг қарашларида энди на умид, на куч бор эди. Буларнинг ўрнини қаҳр ва совуқ нигоҳ эгаллаганди. Қиёфасида жуда хотиржамлик қалқиб турарди. Номаҳрам эркакка кулиб қараши асло мумкин эмасди. Юзини тўла ажин босган, қўлларида гўё аллақандай чирк қотиб қолгандек эди. У даҳшатли уруш йилларидан ўтиб келганди.
Аёл фотографга исмини айтиб, ўтган йиллар қандай яшаб келганини сўзлаб беради. 80 йиллар охири турмушга чиққач, жамлоқ зулматларидаги машаққатларга чидашга, бегона қабилалар билан муроса қилишга сабр-тоқатлари тугагач, эри билан ортга – ватанларига қайтишади. У ерда эса иккисини яна янги ҳаёт қаршилайди. Қурғоқчиликка дош бериб, оч-наҳор заминга қайтадан экин-тикин экиладиган, шифокорга ёки дўконга боришнинг имкони йўқ юртга қайтишга тўғри келади. Аёлнинг укаси Кашар Хон Маккар билан суҳбатда: «Шарбат Гула тўйидан бошқа бахтли кун нималигини ҳечам билмаган» дейди.
Шарбат тўрт боланинг онаси бўлади. Кенжаси бир йил ҳам яшамай, вафот этади. Шунча қийинчиликка қарамай, турмуш ўртоғи билан алоқалари илиқлигича қолади. Очиғи, эр-хотин алоҳида-алоҳида яшашган. Раҳмат Гюл Пешовар (Покистон)да нонвой бўлиб ишлаган. Шаҳарнинг бузилган, ифлос ҳавоси Шарбатнинг астмасини тез-тез қўзғаб тургани учун у эридан айро қишлоқда қолишни маъқул топади. Фотографнинг ундан қандай кун кечиришини сўраганда, аёл: «Аллоҳнинг иродаси», дейди.
Ўттиз йилдан бери Шарбат Гула на ўқишни, на ёзишни ўрганган. Унинг ҳар бир куни бошқасига ўхшар: қуёш чиқмасидан ибодатини адо этади, дуо-илтижосини қилади, кейин ариққа бориб, бутун кунга етгулик сув ташийди. Сўнг овқат тайёрлайди, кир ювади, уй тозалайди, болалар тарбияси билан шуғулланади. Дарвоқе, Стив билан учрашгунича у болалигидаги ўша суратни ҳечам кўрмаганди. Уни бутун дунё шу сурати орқали танишини ҳам билмасди.
Юзлар ичра бир
2012 йили Шарбатнинг турмуш ўртоғи гепатитдан вафот этади. Аёл эса Пешоварда уч боласи билан пулсиз қолади. Ўзига сохта паспорт тайёрлатиб, 2016 йили ноқонуний яшашда айбламагунларича шу ҳужжат билан кунини ўтказади. Бунга қўшимча, давлат хизматлари ходимлари уни ўша машҳур муқовадаги расми орқали таниб, ҳужжатларни сохталаштириш айбини ҳам тиркашади. Ҳибсга олинган аёлга 14 йиллик қамоқ жазоси тайинланади.
Шарбат 15 кунини ҳибсда ўтказгач, гепатити қўзғаб, қамоқдаги касалхонага ётқизилади. Кейинги интервьюларида айтишича, ўша кунлари ҳаётидаги энг оғир, азобли онларни ўтказган экан. Агар қонунни бузмаганида, болалари билан шундоқ ўлиб кетавериши мумкинлигини ҳам қистириб ўтади.
Суднинг аёлга қилган ҳукмини юмшатишда Стив Маккарри ёрдамга келади. Фотограф интернетда шовқин кўтариб, Шарбатни эндиги янги урушнинг тимсолига айлантиради.
У Покистондаги миллионлаб афғон қочоқларининг тақдирини ўзида акс эттиради. Унинг ортидан ўнлаб фаол оёққа туради.
«У Покистон ҳукумати таҳқирлаган юзлаб афғоннинг бири. Кўпчилиги Афғонистондаги келажаги мавҳумлигига қарамай, ортга қайтишга мажбур», – деб ёзган Патрисия Госсман (Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи Human Rights Watch (HRW) халқаро ноҳукумат ташкилоти тадқиқотчиси).
Суд ҳукмни юмшатади. Шарбат Гула мамлакатдан депортация қилинади. Ҳукумат болалари билан бирга ўзини ҳимояга олишни ваъда бергачгина, Афғонистонга қайтарилади. 2017 йили аёл бошпанали бўлади.
«Умримиз машаққатлар билан курашишда ўтди – аввал униси билан, энди бошқаси билан. Мен ватанимда тинч-хотиржам яшашни, болаларимга муносиб таълим берилиши, уларни бахтли кўришни хоҳлайман, холос», – дейди аёл.
«Парвардигорга юртимда тинчлик бўлишини сўраб илтижо қиламан»
Бугун Шарбат 48 ёшда. Афғонистонда яшайди. Иккинчи марта оила қурмади. Тўнғич қизи ҳам гепатитдан ўлди.
Охирги интервьюларидан бирида Шарбат умри аччиқ алам ичра ўтганини айтганди. Лекин аёл бошқа афғон болаларига қаттол тақдирдан қочишда ёрдам беришни хоҳлайди. «Аввалига расмим келтирган шон-шуҳрат, диққат-эътиборни хушламадим. Бироқ шунча умрни яшаб қўйгач, тушундимки, жуда кўп инсонга ёрдам бера оларканман. Бева-бечора, етим-есир учун хайрия фонди ёки касалхона очиб, бепул даволанишига кўмаклашгим келди. Бу мен учун фахр. Бундан жуда хурсандман ва қилаётган ишимдан ғурурланаман. Бугун Аллоҳга ёлғиз илтижойимни айтаман – юртимда тинчлик бўлсин».
Аёлдан муқовадаги машҳур сурати ҳақида сўрашганида, у ҳар доим: «Бу расм менга бахтдан кўра кўпроқ ғам-кулфат келтирди. Тўғри, мени танитди, шуҳратга буркади, лекин қамоққа тушишимга сабабчи бўлди», – дейди.
Изоҳ (0)