JSST 15 yil ichida birinchi marta havo sifati bo‘yicha tavsiyalarini kuchaytirdi. Havo ifloslanishidan yiliga 7 mln kishi vafot etadi. Bu chekish oqibatidagi o‘lim darajasiga yaqindir

Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) yangi “Havo sifati bo‘yicha yo‘l-yo‘riq ko‘rsatuvchi tamoyillar”ni e’lon qildi, unda odam salomatligi uchun xavfli bo‘lgan ifloslantiruvchi moddalar konsentratsiyasining maksimal darajalari baholanadi. Ushbu hujjat 2005-yildan buyon yangilanmagan edi.

Tavsiyalarni ishlab chiqishda mualliflar havo ifloslanishining inson sog‘lig‘iga ta’siri haqidagi 500 dan ortiq ilmiy maqolalarni o‘rganib chiqdi. Asosiy xulosa shundan iboratki, ifloslantiruvchi moddalarning avval hisoblanganidan ko‘ra ancha kamroq konsentratsiyasida ham zarar yetadi. Tadqiqot yakunlariga ko‘ra JSST asosiy ifloslantiruvchilar bo‘yicha deyarli barcha maksimal qiymatlarni tuzatib, havo sifati bo‘yicha yangi maqsadli ko‘rsatkichlarni taklif qildi.

Ma’ruzada ifloslanishning barcha turlaridan, avvalo, qattiq zarrachalar haqida boradi, bular — mayda zarralardan (PM₂,₅, diametr — 2,5 mikrometrdan kamroq) va yirik zarralar (PM₁₀, diametr — 10 mikrometrdan kamroq)dan iborat chang. Taqqoslash uchun, odam sochining diametri taxminan 50—100 mikrometrga teng. Bu qurilish maydonlarida, avtomobil trassalarida va sanoat korxonalarida, ko‘mir yoqilganida hosil bo‘ladigan eng mayda changdir. Zarralar tarkibiga ko‘ra bir-biridan tubdan farq qilishi mumkin.

O‘zining yangi tavsiyalarida JSST PM₂,₅ zarralarning havodagi konsentratsiyasining o‘rtacha bir yillik xavfsiz darajasini ikki marta, PM₁₀ zarralarinikini esa chorak marta pasaytirdi. Bundan tashqari, atmosferaga, xususan, dizel dvigatellari orqali chiqariladigan azot oksidining havoda yo‘l qo‘yiladigan darajasi to‘rt marta pasaytirildi.

Havo ifloslanishidan har yili millionlab odamlar vafot etadi, ayniqsa, kambag‘al mamlakatlarda

JSST hisob-kitoblariga ko‘ra, har yili havo ifloslanishi butun dunyo bo‘ylab yetti milliondan ortiq kishining barvaqt o‘limiga olib keladi (buni chekish oqibatidagi o‘limlar soniga qiyoslash mumkin). JSST bosh direktori Tedros Gebreyesusning so‘zlariga ko‘ra, ifloslanish butun dunyoda odamlar salomatligiga xavf soladi, ammo daromad darajasi past va o‘rtacha bo‘lgan mamlakatlar aholisi eng ko‘p azob chekadi.

Bolalarda havo ifloslanishi oqibatida o‘pkalar rivojlanishi va ishlashida buzilishlar, nafas yo‘llari infeksiyalari, astma kuchayishi kelib chiqishi mumkin, deyiladi tashkilot saytida. Kattalarda havo ifloslanishidan kelib chiqadigan o‘limlarning eng ko‘p tarqalgan sabablari orasida yurak ishemik kasalligi va insult bor.

Eng mayda qattiq zarrachalar o‘pkaga va qonga chuqur kirib borib, respirator va yurak va qon tomir kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin. JSST ma’lumotlariga ko‘ra, 2019-yilda Yer aholisining 90 foizdan ortig‘i ushbu zarralar konsentratsiyasi tavsiya etilgan darajadan oshadigan hududlarda istiqomat qilgan.

JSST mutaxassislari tomonidan o‘tkazilgan ehtimoliy ssenariylar ekspress-tahlili natijalariga ko‘ra, butun dunyoda ifloslanishning hozirgi darajasini tavsiya etilgan darajagacha kamaytirish hisobiga PM₂,₅, zarrachalarining ta’siri bilan bog‘liq o‘limlarning deyarli 80 foizining oldini olish mumkin bo‘lardi.

JSSTning yangi tavsiyalarida havo ifloslanishining iqtisodiy oqibatlariga ham e’tibor qaratiladi, bular sog‘liqni saqlash xarajatlaridan tortib, qishloq xo‘jaligi va infratuzilmaga yetkazilgan zarardan kelib chiqadigan chiqimlargacha. 2013-yilda ifloslanish bilan bog‘liq kasalliklar oqibatidagi 5,5 millionta o‘lim jahon iqtisodiyotiga taxminan 225 milliard dollarlik yo‘qotilgan mehnat daromadlariga tushgan.

Havo ifloslanishi — dunyoda o‘limning asosiy sabablaridan biri. U faqat yuqori qon bosimi, yuqori qand miqdori va chekishdan keyinda, xolos. Ushbu hisob-kitoblar JSSTning yangi ma’lumotlarini hisobga olmagan holda keltirilgan.

JSST tavsiyalari majburiy yuridik kuchga ega emas

“Havo sifati bo‘yicha yo‘l-yo‘riq ko‘rsatuvchi tamoyillar” dunyo mamlakatlari hukumatlariga qandaydir choralar ko‘rish majburiyatini yuklamaydi. Bu dolzarb ma’lumot bo‘lib, undan ifloslangan havoning salbiy ta’sirlarini baholash uchun foydalanish mumkin, dedi JSST Yevropa mintaqaviy byurosi direktori Xans Klyuge. “Butun dunyodagi siyosatchilar uchun keyingi qadam — bu tamoyillarni odamlar salomatligi uchun nomaqbul bo‘lgan zararni kamaytirishga qaratilgan dasturlarni ishlab chiqishda qo‘llash”, — deya qo‘shib qo‘ydi u.

O‘zining axborot byulletenida JSST havo sifatini yaxshilash bo‘yicha muvaffaqiyatli chora-tadbirlarga misollar keltirib o‘tadi. Ular orasida tozaroq transport va sanoat texnologiyalaridan foydalanish, energiya jihatdan samarador uy-joy qurish, havoga kamroq chiqindi ajratib chiqaradigan yonilg‘idan va yangilanuvchi manbalardan olinadigan energiyadan foydalanish, chiqindilar miqdorini kamaytirish, shuningdek, ularni utilizatsiya qilish usullarini rivojlantirish bor.

Havo ifloslanishi muammosi, ekspertlar so‘zlariga ko‘ra, global isish muammosi bilan chambarchas bog‘liq. Havoni ko‘pincha iqlim o‘zgarishini keltirib chiqaradigan manbalar ifloslantiradi, dedi JSST tamoyillarini ishlab chiqish bo‘yicha texnik rahbar Dorota Yarosinska. Asosan, qazib olinadigan yonilg‘ilarni yoqish haqida gap bormoqda. “Havo sifatini yaxshilashga urinishlar iqlim o‘zgarishlarini yumshatishda yordam beradi. Va, aksincha — iqlim o‘zgarishlarini yumshatishga urinishlar havo sifati oshishiga olib keladi”, — dedi Yarosinska.