ЖССТ 15 йил ичида биринчи марта ҳаво сифати бўйича тавсияларини кучайтирди. Ҳаво ифлосланишидан йилига 7 млн киши вафот этади. Бу чекиш оқибатидаги ўлим даражасига яқиндир

Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) янги «Ҳаво сифати бўйича йўл-йўриқ кўрсатувчи тамойиллар»ни эълон қилди, унда одам саломатлиги учун хавфли бўлган ифлослантирувчи моддалар концентрациясининг максимал даражалари баҳоланади. Ушбу ҳужжат 2005 йилдан буён янгиланмаган эди.

Тавсияларни ишлаб чиқишда муаллифлар ҳаво ифлосланишининг инсон соғлиғига таъсири ҳақидаги 500 дан ортиқ илмий мақолаларни ўрганиб чиқди. Асосий хулоса шундан иборатки, ифлослантирувчи моддаларнинг аввал ҳисобланганидан кўра анча камроқ концентрациясида ҳам зарар етади. Тадқиқот якунларига кўра ЖССТ асосий ифлослантирувчилар бўйича деярли барча максимал қийматларни тузатиб, ҳаво сифати бўйича янги мақсадли кўрсаткичларни таклиф қилди.

Маърузада ифлосланишнинг барча турларидан, аввало, қаттиқ заррачалар ҳақида боради, булар — майда зарралардан (PM₂,₅, диаметр — 2,5 микрометрдан камроқ) ва йирик зарралар (PM₁₀, диаметр — 10 микрометрдан камроқ)дан иборат чанг. Таққослаш учун, одам сочининг диаметри тахминан 50—100 микрометрга тенг. Бу қурилиш майдонларида, автомобиль трассаларида ва саноат корхоналарида, кўмир ёқилганида ҳосил бўладиган энг майда чангдир. Зарралар таркибига кўра бир-биридан тубдан фарқ қилиши мумкин.

Ўзининг янги тавсияларида ЖССТ ПМ₂,₅ зарраларнинг ҳаводаги концентрациясининг ўртача бир йиллик хавфсиз даражасини икки марта, PM₁₀ зарралариникини эса чорак марта пасайтирди. Бундан ташқари, атмосферага, хусусан, дизель двигателлари орқали чиқариладиган азот оксидининг ҳавода йўл қўйиладиган даражаси тўрт марта пасайтирилди.

Ҳаво ифлосланишидан ҳар йили миллионлаб одамлар вафот этади, айниқса, камбағал мамлакатларда

ЖССТ ҳисоб-китобларига кўра, ҳар йили ҳаво ифлосланиши бутун дунё бўйлаб етти миллиондан ортиқ кишининг барвақт ўлимига олиб келади (буни чекиш оқибатидаги ўлимлар сонига қиёслаш мумкин). ЖССТ бош директори Тедрос Гебрейесуснинг сўзларига кўра, ифлосланиш бутун дунёда одамлар саломатлигига хавф солади, аммо даромад даражаси паст ва ўртача бўлган мамлакатлар аҳолиси энг кўп азоб чекади.

Болаларда ҳаво ифлосланиши оқибатида ўпкалар ривожланиши ва ишлашида бузилишлар, нафас йўллари инфекциялари, астма кучайиши келиб чиқиши мумкин, дейилади ташкилот сайтида. Катталарда ҳаво ифлосланишидан келиб чиқадиган ўлимларнинг энг кўп тарқалган сабаблари орасида юрак ишемик касаллиги ва инсульт бор.

Энг майда қаттиқ заррачалар ўпкага ва қонга чуқур кириб бориб, респиратор ва юрак ва қон томир касалликларини келтириб чиқариши мумкин. ЖССТ маълумотларига кўра, 2019 йилда Ер аҳолисининг 90 фоиздан ортиғи ушбу зарралар концентрацияси тавсия этилган даражадан ошадиган ҳудудларда истиқомат қилган.

ЖССТ мутахассислари томонидан ўтказилган эҳтимолий сценарийлар экспресс-таҳлили натижаларига кўра, бутун дунёда ифлосланишнинг ҳозирги даражасини тавсия этилган даражагача камайтириш ҳисобига PM₂,₅, заррачаларининг таъсири билан боғлиқ ўлимларнинг деярли 80 фоизининг олдини олиш мумкин бўларди.

ЖССТнинг янги тавсияларида ҳаво ифлосланишининг иқтисодий оқибатларига ҳам эътибор қаратилади, булар соғлиқни сақлаш харажатларидан тортиб, қишлоқ хўжалиги ва инфратузилмага етказилган зарардан келиб чиқадиган чиқимларгача. 2013 йилда ифлосланиш билан боғлиқ касалликлар оқибатидаги 5,5 миллионта ўлим жаҳон иқтисодиётига тахминан 225 миллиард долларлик йўқотилган меҳнат даромадларига тушган.

Ҳаво ифлосланиши — дунёда ўлимнинг асосий сабабларидан бири. У фақат юқори қон босими, юқори қанд миқдори ва чекишдан кейинда, холос. Ушбу ҳисоб-китоблар ЖССТнинг янги маълумотларини ҳисобга олмаган ҳолда келтирилган.

ЖССТ тавсиялари мажбурий юридик кучга эга эмас

«Ҳаво сифати бўйича йўл-йўриқ кўрсатувчи тамойиллар» дунё мамлакатлари ҳукуматларига қандайдир чоралар кўриш мажбуриятини юкламайди. Бу долзарб маълумот бўлиб, ундан ифлосланган ҳавонинг салбий таъсирларини баҳолаш учун фойдаланиш мумкин, деди ЖССТ Европа минтақавий бюроси директори Ханс Клюге. «Бутун дунёдаги сиёсатчилар учун кейинги қадам — бу тамойилларни одамлар саломатлиги учун номақбул бўлган зарарни камайтиришга қаратилган дастурларни ишлаб чиқишда қўллаш», — дея қўшиб қўйди у.

Ўзининг ахборот бюллетенида ЖССТ ҳаво сифатини яхшилаш бўйича муваффақиятли чора-тадбирларга мисоллар келтириб ўтади. Улар орасида тозароқ транспорт ва саноат технологияларидан фойдаланиш, энергия жиҳатдан самарадор уй-жой қуриш, ҳавога камроқ чиқинди ажратиб чиқарадиган ёнилғидан ва янгиланувчи манбалардан олинадиган энергиядан фойдаланиш, чиқиндилар миқдорини камайтириш, шунингдек, уларни утилизация қилиш усулларини ривожлантириш бор.

Ҳаво ифлосланиши муаммоси, экспертлар сўзларига кўра, глобал исиш муаммоси билан чамбарчас боғлиқ. Ҳавони кўпинча иқлим ўзгаришини келтириб чиқарадиган манбалар ифлослантиради, деди ЖССТ тамойилларини ишлаб чиқиш бўйича техник раҳбар Дорота Яросинска. Асосан, қазиб олинадиган ёнилғиларни ёқиш ҳақида гап бормоқда. «Ҳаво сифатини яхшилашга уринишлар иқлим ўзгаришларини юмшатишда ёрдам беради. Ва, аксинча — иқлим ўзгаришларини юмшатишга уринишлар ҳаво сифати ошишига олиб келади», — деди Яросинска.